Η Έμιλι Γουίλσον είναι η πρώτη γυναίκα που μετέφρασε τα ομηρικά έπη στα αγγλικά. Οι έμμετρες μεταφράσεις της στην Οδύσσεια και την Ιλιάδα θεωρούνται σύγχρονα ορόσημα των κλασικών σπουδών και έχουν συμβάλει καθοριστικά ώστε νέες γενιές αναγνωστών να γνωρίσουν τον κόσμο και τη γλώσσα του Ομήρου.
Το έργο της ωστόσο δεν περιορίζεται στον ρόλο της μεταφράστριας – αποτελεί μια από τις πιο επιδραστικές φωνές των κλασικών σπουδών παγκοσμίως. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια και πριν λίγες μέρες βρέθηκε στην Ελλάδα, καλεσμένη του Oxbelly Retreat, της ετήσιας διεθνούς συνάντησης νέων συγγραφέων και σεναριογράφων που πραγματοποιείται κάθε καλοκαίρι στη χώρα μας. Εκεί είχε την ευκαιρία να παρουσιάσει και να συζητήσει, μαζί με την διαχειρίστρια του International Booker Prize, Φιαμέντα Ρόκο, τη μετάφραση και διασκευή της Ιλιάδας. Μίλησε για τη σημασία του ρυθμού και της προφορικής παράδοσης του έπους, ενώ διάβασε και απέδωσε δραματουργικά αποσπάσματα από την Ιλιάδα, ζωντανεύοντας την ένταση και τη δύναμη των ομηρικών στίχων μέσα από τη φωνή της.
Η Γουίλσον μιλά στο ΒΗΜΑ για τις δυσκολίες και τα διλήμματα της μετάφρασης, η οποία την έφερε πιο κοντά στο πνεύμα της απαγγελίας των ομηρικών επών, για τη σχέση της μετάφρασης με τη διδασκαλία, αλλά και για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι κλασικές σπουδές και η κλασική γραμματεία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και της κουλτούρας της ακύρωσης.
Ποιο ήταν το κίνητρό σας να μεταφράσετε τα ομηρικά έπη σε έμμετρο λόγο;
Πάντα αγαπούσα τον Όμηρο, πρώτα όταν άρχισα να μαθαίνω αρχαία ελληνικά στο Λύκειο και, έπειτα, όταν τον δίδασκα τόσο στο πρωτότυπο όσο και στη μετάφραση για περισσότερα από 30 χρόνια. Συνειδητοποίησα πως ήταν μη ικανοποιητικό το γεγονός ότι όλες οι δημοφιλείς μεταφράσεις από τον 20ό και 21ο αιώνα δεν είναι έμμετρες. Έτσι ήθελα να χρησιμοποιήσω παραδοσιακή ποιητική μορφή στην αγγλική γλώσσα.
«Τα ομηρικά έπη βιώθηκαν κυρίως ως κείμενα απαγγελίας, όχι ως κείμενα που διαβάζονται σιωπηλά».
Θα μας μεταφέρετε λίγο στο συγγραφικό εργαστήριό σας. Πώς δουλέψατε;
Είχα πάντα δίπλα μου τις σχολιασμένες εκδόσεις των ομηρικών επών, λεξικά δίπλα μου λεξικά. Γράφω στο χέρι τα πρώτα προσχέδια, διότι δοκιμάζω πολλούς διαφορετικούς συνδυασμούς λέξεων, τους διαβάζω, σβήνω, συμπληρώνω άλλες λέξεις και μόνο όταν νιώσω ότι έχω ένα καλό προσχέδιο το περνάω στον υπολογιστή.
Η επιλογή για έμμετρη μετάφραση σάς έφερε πιο κοντά στην αρχική επιτέλεση της επικής ποίησης, διότι ήταν ένα κείμενο που ο ραψωδός απήγγειλε στην κοινότητα. Πώς αυτό το χαρακτηριστικό της επικής ποίησης καθόρισε τον τρόπο που τη μεταφράσατε;
Σκεφτόμουν συνεχώς την επιτέλεση της επικής ποίησης, διότι, πράγματι, τα ομηρικά έπη βιώθηκαν στην αρχαιότητα, ακόμη και μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους, κυρίως ως κείμενα απαγγελίας, όχι ως κείμενα που διαβάζονται σιωπηλά. Βιώνονταν μέσα σε κοινότητες. Και ήθελα επίσης να εστιάσω στο γεγονός ότι τα κείμενα αυτά αποτέλεσαν τη βάση για την μετέπειτα ανάπτυξη της δραματικής ποίησης στην αρχαία Ελλάδα. Διαθέτουν μια πρωτοδραματική ποιότητα, η οποία δεν σχετίζεται μόνο με την απαγγελία, αλλά και με τους διαφορετικούς χαρακτήρες και τις πολλαπλές διαφορετικές φωνές. Όσο δούλευα τις μεταφράσεις τις διάβαζα πολύ δυνατά για να βεβαιώνομαι ότι ακούγεται καλά αυτό που έχω γράψει.
Φωτό: Βαγγέλη Πατσιαλός
Και αυτή η διαδικασία που περιγράψατε έπαιξε ρόλο ώστε να παραδώσετε ένα κείμενο που δεν ακούγεται πολύ κλασικό και είναι προσιτό σε νεότερες γενιές αναγνωστών;
Ναι, ήταν μια πολύ δύσκολη και απαιτητική ισορροπία και δεν είμαι σίγουρη ότι πάντα τη διατήρησα. Δεν ήθελα το κείμενο να ακουγόταν επιτηδευμένα παλιομοδίτικο, αλλά να είναι μια μορφή παλιού, το οποίο είναι απλώς 20 χρόνια πριν. Επίσης, απέφυγα συστηματικά την πολύ σύγχρονη αργκό -αφενός δεν ταίριαζε το ύφος του πρωτοτύπου αφετέρου αυτές οι λέξεις θα είναι ξεπερασμένες σε λίγα χρόνια. Προσπάθησα επομένως να κρατήσω επίσημο ύφος, αλλά όχι με τρόπο εξεζητημένο. Ειδικά στην Ιλιάδα, σκέφτηκα πολύ πώς θα μιλούσαν οι πραγματικοί στρατιώτες σε μια μάχη. Πώς θα απευθύνονταν ο ένας στον άλλο. Ξέρετε, οι προσφωνήσεις ήταν από τα πιο δύσκολα σημεία της μετάφρασης. Σκέφτηκα να χρησιμοποιήσω προσφωνήσεις όπως «buddy» (σ.σ. φιλαράκι) ή «bro», αλλά δεν ταίριαζαν με την ομηρική ποιητική. Έμεινα στο «my friend» (σ.σ. φίλε μου).
«Η παράκαμψη των δυσκολιών θα κάνει την αρχαιοελληνική γραμματεία βαρετή επειδή ακριβώς θα είναι υπεραπλουστευμένη».
Είναι λεπτή η γραμμή που χωρίζει την απλοποίηση από την απλούστευση;
Σαφώς και αυτό φυσικά δεν αφορά μόνο ζητήματα λεξιλογίου ή ύφους. Ειδικά όταν μιλάμε για τη νέα γενιά αναγνωστών, για σπουδαστές και φοιτητές, δεν πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε λες και είναι ηλίθιοι. Η παράκαμψη των δυσκολιών δεν θα κάνει την αρχαιοελληνική γραμματεία προσιτή και προσβάσιμη. Αντίθετα, θα την κάνει βαρετή επειδή ακριβώς θα είναι τόσο υπεραπλουστευμένη.
Τόσο ως μεταφράστρια όσο και ως διδάσκουσα στο πανεπιστήμιο θέτω έναν στόχο: να βοηθώ τους ανθρώπους να καταλαβαίνουν πού βρίσκονται οι δυσκολίες και όχι να προσθέτω περιττά εμπόδια στην κατανόηση αυτών των κειμένων. Ένα πολύ απλό παράδειγμα: η σειρά των λέξεων στα ομηρικά έπη και στα σύγχρονα αγγλικά είναι διαφορετική. Δεν έχει νόημα να κάνω μια μετάφραση που δεν θα ακούγεται φυσική στα αγγλικά. Αν μετακινήσω τη σειρά των λέξεων, τότε διευκολύνω την αναγνωστική εμπειρία και κυρίως δίνω χώρο ώστε να ασχοληθούμε με τις ουσιαστικές και συναρπαστικές δυσκολίες των ομηρικών επών.
Φωτό: Oxbelly
Από την άλλη, δεδομένης μάλιστα της ανάπτυξης της ΑΙ, πολλοί φοιτητές επιδιώκουν να αποφεύγουν τις δυσκολίες. Το έχετε δει να συμβαίνει κι εσείς αυτό;
Σε ό,τι αφορά τη διδασκαλία ναι. Τολμώ να πω πως, από όσα έχω δει μέχρι τώρα, η ΑΙ είναι μάλλον επιβλαβής στις κλασικές σπουδές, ειδικά για τους φοιτητές. Σταδιακά αποφεύγουν να διαβάζουν κριτικά και να γράφουν κάτι πρωτότυπο, προϊόν της δικής τους σκέψης. Πλέον είναι πολύ δύσκολο να τους πείσεις να μην χρησιμοποιούν την ΑΙ για τις εργασίες τους. Ειδικά την τελευταία διετία, τα πράγματα έχουν αλλάξει δραματικά. Μάλιστα διαμορφώνω με τέτοιο τρόπο τις εργασίες που τους αναθέτω ώστε να αποφεύγω, όσο γίνεται, να διαβάζω σελίδες και σελίδες γραμμένες από ΑΙ.
Πιστεύετε ότι σήμερα υπάρχει ένα χάσμα κατανόησης του ομηρικού κόσμου επειδή πλέον έχουν μεσολαβήσει αιώνες στους οποίους οι κοινωνίες μας έχουν διαμορφωθεί από τις αντιλήψεις θρησκειών και κοσμοθεωριών που δεν ήταν σύγχρονες του Ομήρου;
Πιστεύω ότι υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα. Δείτε για παράδειγμα το θέμα της μοιχείας, που είναι κεντρικό στα ομηρικά έπη. Με βάση τις χριστιανικές ή ιουδαϊκές ιδέες δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε διότι μαθαίνουμε ότι δεν πρέπει να απατάμε τον σύντροφό μας. Ομοίως, υπάρχουν διαφορές ως προς την ιδέα του ηρωισμού, η οποία στον Όμηρο συνδέεται με την ηθική υπεροχή. Σήμερα, οι δυτικές κοινωνίες αντιλαμβάνονται τον «ήρωα» ως έναν μεσσία, ως έναν ήρωα τύπου Σούπερμαν ή Μπατμαν, κάτι που φυσικά δεν ταιριάζει καθόλου στα ομηρικά κείμενα.
Υπάρχουν κι άλλες πτυχές που παρανοούμε ή παραβλέπουμε;
Νομίζω υποβαθμίζουμε τις εκλεπτυσμένες αφηγηματικές τεχνικές, μέσα από τις οποίες αναδύονται πολυπρόσωπες αφηγήσεις και πολλαπλές οπτικές γωνίες. Τα ομηρικά έπη δεν εστιάζουν σε έναν χαρακτήρα αλλά συνθέτουν ένα αλληλοεπικαλυπτόμενο δίκτυο διαφορετικών κοινωνικών κόσμων. Δεν βλέπουμε μόνο πώς είναι να είσαι πολεμιστής, αλλά και πώς είναι να είσαι η γυναίκα του. Οι συντηρητικές αναγνώσεις είναι μονολιθικές, υπό την έννοια ότι παραβλέπουν τις πολύπλοκες και σύνθετες κοινωνικές ιεραρχίες του ομηρικού κόσμου.
Ανάμεσα σε άλλα, μιλήσατε και για αυτές τις τεχνικές στο Oxbelly Retreat. Ένας σύγχρονος συγγραφέας, σεναριογράφος ή σκηνοθέτης πώς μπορεί να συνδεθεί με τα αφηγηματικά μέσα των ομηρικών επών;
Να πούμε αρχικά ότι δεν γνωρίζουμε πολλά για τη διαδικασία σύνθεσης των ομηρικών επών, επομένως χρειάζεται να είμαστε προσεκτικοί. Από εκεί και πέρα, υπάρχουν κάποιες συνδέσεις. Για παράδειγμα, ένας σεναριογράφος οφείλει να σκέφτεται όχι μονο τους διαλόγους, αλλά και ποια θα είναι η επιτέλεση τους μέσω των ηθοποιών. Όπως είπαμε οι ομηρικοί στίχοι γεννήθηκαν με γνώμονα, μεταξύ αλλών, και την επιτέλεσή τους από τους ραψωδούς -δεν είναι απλώς λόγια σε μια σελίδα. Επίσης, οι μυθιστοριογράφοι μπορούν να αντλήσουν έμπνευση σχετικά με το πώς μεταχειρίζεσαι αφηγηματικά το υλικό ενός μύθου που η πλοκή του είναι γνωστή και διαχρονική.
Φωτό: Βαγγέλη Πατσιαλός
Αυτή την εποχή η «Οδύσσεια» του Νόλαν είναι ίσως η πιο αναμενόμενη παραγωγή του Χόλιγουντ. Πώς σας φαίνονται οι κινηματογραφικές μεταφορές των επών ή οι ταινίες που αντλούν στοιχεία από αυτά και γιατί επιστρέφουμε σε αυτές τις ιστορίες;
Είναι κάτι υπέροχο. Προφανώς δεν είναι όλες οι ταινίες καλές, όμως υπάρχει κάτι στα ομηρικά έπη που μας φαίνεται διαχρονικά γοητευτικό. Για μένα, αυτή η αγάπη του Χόλιγουντ οφείλεται σε δύο λόγους. Πρώτον, απόηχοι της αρχαϊκής εποχής επιζούν μέχρι σήμερα, αρκεί να σκεφτούμε τις σύγχρονες πολεμικές συγκρούσεις που προκαλούν μετακινήσεις και εκτοπισμούς πληθυσμών. Δεύτερον, τα ομηρικά έπη θέτουν πολιτικά ερωτήματα τα οποία είναι διαχρονικά: ποια είναι η ιδανική μορφή μιας κοινωνίας; Τι πολίτευμα θέλουμε κτλ.
Βλέπουμε ότι πλέον υιοθετείται πολύ εύκολα η κουλτούρα της ακύρωσης απέναντι σε κλασικά κείμενα. Πιστεύτε ότι αυτό θα εξελιχθεί σε μια μεγαλύτερη απειλή;
Ο πραγματικός κίνδυνος που φέρνει η ακύρωση είναι η άγνοια. Προτιμούμε να αγνοήσουμε την ιστορία, δηλαδή να μην μάθουμε ότι σε διαφορετικές περιόδους της ανθρώπινης (προ)ιστορίας οι κοινωνίες μας ήταν ριζικά διαφορετικές από τις σημερινές. Η δουλεία ήταν κομμάτι πολλών πολιτισμών, συμπεριλαμβανομένου και του πολιτισμού των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Αναπόφευκτά με αυτό τον τρόπο αναπαριστάται στα ομηρικά έπη. Όπως ανάλογα αναπαριστάται δίχως κριτική ο αποικισμός περιοχών εκτός του ελλαδικού χώρου ή οι δολοφονίες, η παρενόχληση και η κακοποίηση ακόμα και ο βιασμός. Ξέρετε, δεν τα ξεφορτωνόμαστε όλα αυτά αν δεν διαβάζουμε ή αν δεν μαθαίνουμε για αυτά. Μου φαίνεται παράλογο να μην μελετάμε κείμενα που αναφέρονται σε καταστάσεις και φαινόμενα που δεν μας αρέσουν.
Οι σημερινοί πολιτικοί θα έπρεπε να μελετούσαν τον Όμηρο; Τι θα τους προσέφερε;
Νομίζω ότι θα ήταν υπέροχο αν οι πολιτικοί διάβαζαν περισσότερο και διάβαζαν πιο σοβαρά. Σου λέει ο Όμηρος πάντα τι να κάνεις; Όχι. Ίσως όμως λέει κάποια πράγματα για το πώς να σκέφτεσαι, για τη σημασία που έχει να λαμβάνεις υπ’ όψιν σου τα συναισθήματα των άλλων. Ειδικά αυτό, οι πολιτικοί δεν το κάνουν συχνά. Έχουμε την ψευδαίσθηση ότι η πολιτική περιορίζεται σε οικονομικής υφής αποφάσεις. Η πολιτική έχει να κάνει και με τα συναισθήματα, με την ρητορική τέχνη. Μάλλον τα ξεχνάμε αυτά, ωστόσο ο Όμηρος τα διδάσκει με ενάργεια και βάθος. Η μελέτη του Ομήρου συμβάλλει ώστε να υιοθετούμε μια ευρύτερη προοπτική, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό τόσο για τους πολιτικούς όσο και για κάθε άτομο που βρίσκεται σε θέση ηγεσίας.
