Τελικά, ίσως υπάρχει ευτυχία που να κόβεται στα τρία. Ολοένα και πιο συχνά, ολοένα και πιο εντατικά, επιστήμονες κάθε είδους και διεθνείς οργανισμοί με τους οποίους οι τελευταίοι συνεργάζονται προσπαθούν να εξηγήσουν, να αναλύσουν, ακόμη και να ανατμήσουν σε επιμέρους συνιστώσες την ευτυχία. Δεν επιτυγχάνουν ούτε αποτυγχάνουν απολύτως. Ωστόσο, η έρευνά τους καταλήγει κάποιες φορές σε φιλικά διακείμενη προς προεκλογικούς αγώνες ατζέντα, άλλοτε σε παράδοξες προτάσεις (όπως το να δημιουργηθεί κίνημα υπέρ της ευτυχίας με χαρακτηριστικά θρησκείας) και άλλοτε πουθενά. Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα ότι όσο περισσότερο μελετούμε την ευτυχία τόσο πιο πιθανό είναι να ευτυχήσουμε. Ωστόσο, ακόμη και για λόγους περιέργειας, έχει νόημα να γνωρίζουμε πού βρισκόμαστε (ως ανθρωπότητα, φέρ’ ειπείν) στο θέμα αυτό.
Η πρώτη και μάλλον η πιο έγκυρη πηγή στην οποία κάποιος μπορεί να αναζητήσει τα μυστικά της ευτυχίας είναι τα Ηνωμένα Εθνη. Τον Απρίλιο του 2012 ο ΟΗΕ δημοσίευσε την πρώτη Εκθεση για την Παγκόσμια Ευτυχία (World Happiness Report). Οι αναλυτές του οργανισμού (κυρίως οικονομολόγοι) καθόρισαν την ευτυχία ως τη συνιστώσα έξι παραγόντων. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, οι δείκτες που «φέρνουν την ευτυχία» είναι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, τα «έτη υγιούς ζωής» (δηλαδή το προσδόκιμο ζωής χωρίς ασθένειες και αναπηρίες), η κοινωνική υποστήριξη (μετριέται το κατά πόσο υπάρχει κάποιος στο κοινωνικό περιβάλλον να συμπαρασταθεί σε τυχόν προβλήματα), η εμπιστοσύνη (συνάγεται από τα επίπεδα διαφθοράς στην εκάστοτε κυβέρνηση και στις επιχειρήσεις της κάθε χώρας), η –σύμφωνα με την αντίληψη του κάθε ατόμου –ελευθερία επιλογών που απολαμβάνει, καθώς και η γενναιοδωρία (κάτι που μετριέται από τις δωρεές για κοινωφελείς σκοπούς). Κάπως έτσι, για τον ΟΗΕ, η ευτυχία κατέστη μετρήσιμη.
Φέτος, σε μια ενδιάμεση έκθεση εν όψει της δεύτερης αναφοράς για την ευτυχία που είναι προγραμματισμένο να εκδοθεί το 2017, οι επαΐοντες προσέθεσαν ακόμη έναν παράγοντα που θεωρούν ότι πρέπει να ληφθεί υπόψη. Αυτός είναι η ανισότητα στην κατανομή της ευτυχίας (όπως ορίστηκε παραπάνω) μεταξύ κρατών αλλά και εντός των ίδιων των κοινωνιών. Τη σχετική εισήγηση ανέλαβε να γράψει ο κεϋνσιανός οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και γνωστότερος στην Ελλάδα για την εκτενή αρθρογραφία του περί ευρωκρίσης, Τζέφρι Σακς.

Και αφού ξεκαθαρίστηκε πώς πραγματοποιείται η μέτρηση, είναι σκόπιμο να ρίξει κάποιος μια ματιά και στα αποτελέσματα της μέτρησης αυτής. Σύμφωνα με την ενδιάμεση έκθεση του ΟΗΕ, η οποία εκδόθηκε τον περασμένο Απρίλιο, ο παγκόσμιος μέσος δείκτης ευτυχίας είναι 5,353 σε μια κλίμακα από το 0 (απόλυτη δυστυχία) έως το 10 (καβάλα στο ουράνιο τόξο). Το ποτήρι του πλανήτη είναι γεμάτο έως τη μέση και εμείς εξαιρετικά δειλά το βλέπουμε μισογεμάτο. Πιο ευτυχισμένη περιοχή της Γης, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση και ανάλυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, αναδεικνύεται η Βόρεια Αμερική μαζί με την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία. Εκεί ο μέσος βαθμός ευτυχίας είναι 7,125 στα 10.
Τον τίτλο της «πιο ευτυχισμένης χώρας στον κόσμο» φαίνεται να κερδίζει η Δανία, ενώ την πρώτη πεντάδα της παγκόσμιας ευτυχίας συμπληρώνουν η Ελβετία, η Ισλανδία, η Νορβηγία και η Φινλανδία. Το κρύο τελικά δεν επηρεάζει τη διάθεση. Η Ελλάδα βρίσκεται αρκετά μακριά από την πρώτη πεντάδα, συγκεκριμένα στη θέση 99, μεταξύ των 157 χωρών που περιλαμβάνονται στη μέτρηση αυτή.
Ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση της Ελλάδας στη σύγκριση των δεικτών της ευτυχίας μεταξύ των περιόδων 2005-2007 και 2013-2015. Η απάντηση στο ερώτημα αν οι Ελληνες ήταν πιο ευτυχισμένοι την περίοδο 2005-2007 είναι μάλλον αυτονόητη. Βεβαίως και ήταν, εν μέσω του «πάρτι», όπως έχει σε πολλές περιπτώσεις περιγραφεί. Ωστόσο, ο βαθμός της αρνητικής μεταβολής είναι ο μεγαλύτερος ανάμεσα στις 126 χώρες οι οποίες συμμετέχουν σε αυτή τη μέτρηση. Οι Ελληνες, κατά τη δεκαετία 2005-2015, έχασαν περισσότερη ευτυχία από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Στον αντίποδα, δηλαδή ανάμεσα στις χώρες που έγιναν πιο ευτυχισμένες την ίδια περίοδο, ξεχωρίζουν με τις καλύτερες επιδόσεις, σε σειρά αξιολόγησης, η Νικαράγουα, η Σιέρα Λεόνε και το Εκουαδόρ. Ψηλά στον συγκεκριμένο δείκτη, στη θέση 21, βρίσκεται η Γερμανία, η οποία έγινε αξιοσημείωτα πιο ευτυχισμένη το ίδιο διάστημα.
O OHE δεν είναι, βεβαίως, ο μόνος οργανισμός που έχει επιχειρήσει να μετρήσει «τη θετική πλευρά των πραγμάτων». Μπορεί εν προκειμένω στην περίπτωση της αμερικανικής φίρμας συμβούλων επιχειρήσεων Boston Consulting Group (BCG) να μην υπάρχει ευθεία αναφορά στην ευτυχία, αλλά ο δείκτης SEDA (Sustainable Economic Development Assessment – Εκτίμηση Βιώσιμης Οικονομικής Ανάπτυξης) που καταρτίζει ο οργανισμός αυτός αναφέρεται ευθέως στην ευημερία (well-being), μετρώντας την κάθε οικονομία, το ύψος των επενδύσεων και τη βιωσιμότητά τους. Η σχετική ετήσια έκθεση (δημοσιεύθηκε στις 21 Ιουλίου) περιλαμβάνει 163 χώρες και περιοχές και βρίσκει τη Νορβηγία να επιτυγχάνει το απόλυτο 100% της ευημερίας, με τις ΗΠΑ να καταλαμβάνουν τη 19η θέση. Φετινό εύρημα της έρευνας είναι ότι η ευημερία συνδέεται στενά με τις καλές υποδομές, την παρεμβατική κοινωνία των πολιτών, καθώς και με την ισχυρή επιρροή των θεσμών (νομοθέτηση, δικαιοσύνη κ.τ.λ.).
Ο Αριστοτέλης ορίζει την έννοια της ευδαιμονίας στα «Ηθικά Νικομάχεια».

Πώς, όμως, μπορεί να περάσουν οι λεγόμενες «πολιτικές για την ευτυχία» στην ατζέντα διακυβέρνησης της κάθε χώρας; Ορίστε μια απάντηση που δεν έχουμε. Μέχρι στιγμής, ο μόνος που κατάφερε να φέρει το θέμα της ευτυχίας στο προσκήνιο –και να το απομακρύνει από εκεί με μια σειρά άστοχων χειρισμών –είναι ο τέως πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου Ντέιβιντ Κάμερον. Το 2010, πολύ πριν από το Brexit, ο Κάμερον είχε εισαγάγει στη δημόσια συζήτηση της Βρετανίας το θέμα της ευτυχίας. Το επιχείρημά του ήταν κατανοητό: Αντί να μιλούμε για δείκτες της οικονομίας όπως το ΑΕΠ, θα πρέπει να τους εντάξουμε σε μια συνολικότερη ατζέντα υπό το πιο εύηχο «ευτυχία». Η πρωτοβουλία έγινε γνωστή από τον βρετανικό Τύπο ως «το χαρτοφυλάκιο της ευτυχίας» (happiness agenda).

Τελικά, με την άνοδό του στην πρωθυπουργία, πράγματι ασχολήθηκε με το θέμα. Ανέθεσε το «χαρτοφυλάκιο της ευτυχίας» στον βουλευτή των Συντηρητικών Νικ Χερντ. Σκοπός του ήταν να συντονίσει όλες τις Αρχές που σχετίζονταν με την ευτυχία των Βρετανών –τη Στατιστική Υπηρεσία, το Σύστημα Υγείας κ.τ.λ. –ώστε να καταφέρει να τη μετρήσει και, σε επόμενη φάση, να την ενισχύσει.
Ωστόσο, οι ευτυχισμένες μέρες δεν ήρθαν. Ως γνωστόν, το 2015 ο Κάμερον επανεξελέγη έχοντας υποσχεθεί δημοψήφισμα για τη συμμετοχή της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ενωση, το οποίο μονοπώλησε την ειδησεογραφία, και τελικώς πριν από σχεδόν δύο μήνες οι Βρετανοί αποφάσισαν Brexit. Η απόφαση αυτή έφερε βαθιά οικονομική και πολιτική κρίση, ο Κάμερον παραιτήθηκε από την πρωθυπουργία και τελικώς η «ατζέντα της ευτυχίας» εγκαταλείφθηκε, παρ’ όλο που κάποιος θα μπορούσε να πει ότι θα ήταν ιδιαιτέρως χρήσιμη ακριβώς τώρα.
Σε αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να εξετάσει κανείς τι έχουν να πουν άλλες επιστήμες για την ευτυχία, πέρα από την πολιτική οικονομία. Το 2007, ο καθηγητής Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου Τζον Κασιόπο μαζί με τον καθηγητή Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Στιβ Κόουλ κατάφεραν να συνδέσουν τη μοναχικότητα με το γονιδίωμα. Συνέκριναν δείγματα αίματος έξι ατόμων που ένιωθαν κοινωνικά απομονωμένα με δείγματα οκτώ που δεν ένιωθαν έτσι. Το γονιδίωμα των μοναχικών ανθρώπων είχε μεταβληθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να αυξάνεται ο κίνδυνος φλεγμονών και να μειώνονται οι αντιικές αντιδράσεις του οργανισμού.
Το 2010 ο Κόουλ συνάντησε την ψυχολόγο του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας Μπάρμπαρα Φρέντρικσον, η οποία διατύπωσε ένα εύλογο ερώτημα προς τον Κόουλ: Αν οι αγχώδεις καταστάσεις ωθούν το γονιδίωμα να αντιδράσει με βλαπτικό τρόπο, τότε άραγε οι θετικές εμπειρίες έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή ενίσχυση της άμυνας του οργανισμού; Ο Κόουλ συμφώνησε να συνεργαστεί με την Φρέντρικσον προκειμένου να απαντήσουν από κοινού. Εκείνη θα έβρισκε τους «ευτυχισμένους», οι οποίοι θα έδιναν αίμα για να το αναλύσει ο Κόουλ και να επιβεβαιώσει ή να απορρίψει την υπόθεση.
O κεϋνσιανός οικονομολόγος Τζέφρι Σακς πρόσθεσε στην εξίσωση της ευτυχίας τον παράγοντα ανισότητα. ΠΗΓΗ: Θοδωρής Σκριβάνος

Τελικώς συνέβη το δεύτερο: ο βαθμός στον οποίο κάποιος δήλωνε (χωρίς να ψεύδεται με προφανείς τρόπους) ευτυχισμένος δεν φάνηκε να συνδέεται με το γονιδίωμά του. Ωστόσο, όταν η παραπάνω υπόθεση κατέρρευσε, επιχειρήθηκε να διερευνηθεί μια άλλη. Αντί για το πόσο ευχαριστημένος δηλώνει κάποιος από τη ζωή του, επιλέχθηκαν άτομα που πληρούσαν τις προδιαγραφές εκείνου που οι αρχαίοι Ελληνες αποκαλούσαν «ευδαιμονία» (το ορίζει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια»). Δηλαδή, άτομα που είχαν έναν στόχο στη ζωή τους και εργάζονταν/προπονούνταν, ενίοτε πολύ σκληρά (π.χ. πρωταθλητές), για να τον επιτύχουν. Και εκεί διαπιστώθηκε μια μικρή μεν, τεκμηριωμένη δε σύνδεση με το ενδεχόμενο εμφάνισης φλεγμονών. Οι ευδαίμονες νίκησαν τους ευχαριστημένους.

Μία ακόμη έρευνα για την ευτυχία έχει κάπως πιο απτό παραδοτέο. Ο λέκτορας στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Ανατολικού Λονδίνου, Τιμ Λόμας, αποφάσισε να φτιάξει το «Λεξικό της ευτυχίας» («The Positive Lexicography Project»). Συγκέντρωσε λέξεις από όλες τις γλώσσες του κόσμου που συνδέονται με την ευτυχία, με σκοπό, σε ένα επόμενο στάδιο, να τις μελετήσει. Κάποιος μπορεί να βρει τις λέξεις που έχουν συγκεντρωθεί στην ιστοσελίδα του καθηγητή (www.drtimlomas.com). Ανάμεσά τους βρίσκονται και 44 ελληνικές. Πέρα από τις προφανείς επιλογές («χαρά», «ελπίδα» κ.τ.λ.) υπάρχει και μια σειρά λιγότερο προφανών λέξεων που ο ίδιος συνδέει με την ευτυχία, π.χ., «θρόισμα», «αιώνας», «συμμετρία».
Επιστρέφοντας στην ενδιάμεση έκθεση του ΟΗΕ για την ευτυχία, μπορεί να βρει κάποιος μια ενδιαφέρουσα, από πολλές απόψεις, πρόταση. Βρίσκεται στο κεφάλαιο 3, το οποίο υπογράφει ο επικεφαλής του Centre of Economic Performance της London School of Economics Ρίτσαρντ Λέιαρντ. Προτείνει την ανύψωση της ατζέντας της ευτυχίας σε ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο. Στην ανάλυσή του διερευνά δύο αντικείμενα. Τις ηθικές αντιλήψεις οι οποίες θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύσουν οικουμενικές αξίες που να απαντούν σε ανθρώπινες ανάγκες και όχι σε μεταφυσικές επιταγές. Καθώς και το τι είδους –κοσμικός, βεβαίως –οργανισμός θα μπορούσε να προωθήσει και να διαδώσει τις αξίες αυτές. Επί της ουσίας, θεωρεί ότι η ευτυχία ως ανώτατη αξία, αυταπόδεικτα καλό στοιχείο καθώς είναι, αν και δεν ορίζεται με συγκεκριμένο τρόπο, είναι περισσότερο υπερβατική από την ευημερία ή την υγεία και μπορεί να ενώσει ανθρώπους πολλών θρησκειών.
Προς το τέλος της ανάλυσής του ο βρετανός οικονομολόγος αναφέρει, βεβαίως, την «πρωτοποριακή», όπως τη χαρακτηρίζει, πρωτοβουλία του Δαλάι Λάμα «Action for Happiness», η οποία διαθέτει παρόμοιο περιεχόμενο. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα εισήγηση σε έναν κόσμο όπου ο εξτρεμισμός και η μισαλλοδοξία συγκεντρώνουν ανησυχητικά πολλές δυνάμεις. Ωστόσο, ο Λέιαρντ διερευνά το ενδεχόμενο να υπόσχεσαι στον κόσμο ευτυχία και να μην μπορείς να την εξασφαλίσεις…

Οι 10 εντολές της ευτυχίας

1. Να κάνεις πράγματα για τους άλλους

2. Να επικοινωνείς με τους ανθρώπους

3. Να προσέχεις το σώμα σου

4. Να βιώνεις τη ζωή με επίγνωση της κάθε στιγμής

5. Να μαθαίνεις νέα πράγματα

6. Να θέτεις στόχους

7. Να πέφτεις και να σηκώνεσαι

8. Να αναζητάς το καλό

9. Να είσαι άνετος με αυτό που είσαι

10. Να είσαι τμήμα κάτι μεγαλύτερου

Ο δεκάλογος της ευτυχισμένης ζωής της παγκόσμιας πρωτοβουλίας «Action for Happiness» που υποστηρίζει ο Δαλάι Λάμα.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Κυριακή 21 Αυγούστου 2016

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ