Ο ναζιστικός παραλογισμός

Θα αναρωτιόταν κανείς μετά τα όσα έχουν γραφτεί για τη χιτλερική εποχή τι θα μπορούσε να προσθέσει μια ακόμη ιστορία. Ως πριν από μερικά χρόνια πιστεύαμε πως τα πάντα είχαν ειπωθεί και δεν υπήρχε τίποτε που θα έπρεπε ή θα μπορούσε να προστεθεί, ιδίως μετά τα σχετικά βιβλία του Ιαν Κέρσοου και του Μαρκ Μαζάουερ. Ο Εβανς με το μνημειώδες αυτό έργο του αποδεικνύει πως δεν έχουμε ακόμη κλείσει τους λογαριασμούς μας με την οδυνηρή περίοδο του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού. Στην τριλογία του συνέδεσε τα γεγονότα που οδήγησαν από την έλευση του Γ’ Ράιχ (στον πρώτο τόμο), την άνοδό του στην εξουσία (στον δεύτερο) και τέλος τον πόλεμο που εξαπέλυσε όχι απλώς εναντίον των υποτιθέμενων «εχθρών» της Γερμανίας αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας (στον τρίτο τόμο).

Για να καταλάβει κάποιος τα αίτια και το μέγεθος του ναζιστικού παραλογισμού θα πρέπει να αναλύσει τη φύση, τη δομή και το περίπλοκο σύστημα εξουσίας το οποίο ανέπτυξε το Γ’ Ράιχ, που όμοιό του δεν είχε παρουσιαστεί στην Ιστορία. Και αυτό πραγματοποιεί ο Εβανς. Ο τρίτος τόμος της ιστορίας του αφηγείται τις συνέπειες όσων ανέλυαν οι δύο προηγούμενοι, δηλαδή πώς ένα καθεστώς όπως το ναζιστικό θα οδηγούσε αναπόφευκτα στον παγκόσμιο πόλεμο με όχημα έναν ολόκληρο λαό. Γι’ αυτό και εστιάζει την αφήγησή του «στη Γερμανία και τους Γερμανούς» όπως γράφει στον πρόλογό του.

Ο Εβανς παρακολουθεί βεβαίως τα πολεμικά γεγονότα, αρχίζοντας από την εισβολή των ναζιστικών στρατευμάτων στην Πολωνία και καταλήγοντας στην άνευ όρων συνθηκολόγηση της Γερμανίας που υπογράφηκε στις 7 Μαΐου 1945. Το βιβλίο συμπληρώνεται με ένα κεφάλαιο που τιτλοφορείται Μετά το τέλος του πολέμου και αναφέρεται στις συνέπειές του στην ίδια τη Γερμανία και στην προσπάθειά της να απαλλαγεί από το στίγμα του ναζισμού και να γίνει ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος.

Δύο είναι τα κεντρικά θέματα που εντάσσονται οργανικά στην πολυεπίπεδη αφήγηση του Εβανς: η εξόντωση των Εβραίων και τα γεγονότα του πολέμου, η τελική έκβαση του οποίου κρίθηκε στη μάχη του Στάλινγκραντ. Το πρώτο επειδή ο ρατσισμός και ο αντισημιτισμός συνιστούν τον πυρήνα της ναζιστικής ιδεολογίας και το δεύτερο διότι αν δεν είχε συντριβεί από τους Σοβιετικούς η στρατιά του Φον Πάουλους στο Στάλινγκραντ μπορεί μεν η τελική έκβαση του πολέμου να ήταν ούτως ή άλλως η ήττα της Γερμανίας, αλλά ο πόλεμος θα συνεχιζόταν άγνωστο για πόσο. Από τα αδιάσειστα στοιχεία που παραθέτει ο Εβανς προκύπτει ότι η Γερμανία ήταν αδύνατον να κερδίσει τον πόλεμο. Το ακαθάριστο εθνικό της προϊόν ήταν το ένα τρίτο του αντίστοιχου των Συμμάχων, οι παραγωγικές της δυνατότητες υπολείπονταν και αυτές κατά πολύ, η δύναμη πυρός που διέθετε επίσης, το ίδιο και οι δυνατότητες ανεφοδιασμού και αναπλήρωσης των απωλειών.

Τότε γιατί η Γερμανία έκανε έναν καταστροφικό πόλεμο που δεν θα κέρδιζε; Η εξήγηση είναι απλή –εκ των υστέρων κρίνοντας, πάντοτε: Θα τον διεξήγε με τους πόρους των χωρών που θα καταλάμβανε, με την καταναγκαστική εργασία των κατοίκων τους και με τη σύμπραξη των καθεστώτων που θα τους επέβαλλε. Το σχέδιο λοιπόν ήταν η ναζιστικοποίηση όλης της Ευρώπης μέσω του πολέμου.

Η εξόντωση των Εβραίων ήταν συστατικό της «αυτοκρατορικής» πολιτικής των ναζιστών και της στάσης τους έναντι όλων των φυλών και των μειονοτήτων: των Σλάβων κυρίως (που τους θεωρούσαν «υπανθρώπους») αλλά και των Τσιγγάνων και των ομοφυλοφίλων. Και δεδομένου ότι θεωρούσαν τον μπολσεβικισμό εβραϊκό δημιούργημα, ο Εβανς δεν αφήνει καμιά αμφιβολία ότι η απόφαση του Χίτλερ να εισβάλει στη Σοβιετική Ενωση είχε ληφθεί αρκετά πριν από την έναρξη του πολέμου.

Ενας πόλεμος κερδίζεται όχι μόνο στο μέτωπο αλλά και στα μετόπισθεν. Οι σαρωτικές νίκες των ναζιστών τα δύο πρώτα χρόνια του πολέμου έκαναν τη συντριπτική πλειονότητα των Γερμανών να παραληρεί. Ακόμη και τα ελάχιστα στελέχη του καθεστώτος που έβλεπαν ότι αντικειμενικά ο πόλεμος δεν μπορούσε να κερδηθεί, είχαν πειστεί ότι η δύναμη της ιδεολογίας, τα στρατηγικά σχέδια του Χίτλερ και η «ανωτερότητα» του γερμανικού λαού θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην τελική νίκη.

Το εσωτερικό μέτωπο, ιδίως από το 1942 και μετά, στη Γερμανία μπορεί να μην ήταν αρραγές αλλά παρέμενε συνεκτικό για έναν ακόμη χρόνο, ως την ήττα στο Στάλινγκραντ. Ο γενικός πληθυσμός δεν είχε αντιληφθεί πως όταν οι Σύμμαχοι συνήλθαν από τον αιφνιδιασμό των πρώτων νικών του Χίτλερ οργανώθηκαν και εξαπέλυσαν εναντίον του μια δύναμη πυρός την οποία η Γερμανία ήταν αδύνατον να αντιμετωπίσει. Και αν δεν ήταν ο Σπέερ, ο χαρισματικός αρχιτέκτονας που ανέλαβε υπουργός εξοπλισμών του Γ’ Ράιχ, ο πόλεμος θα είχε τελειώσει αρκετά νωρίτερα.

Ο Εβανς παραθέτει πλήθος στοιχεία και κυρίως μαρτυρίες στρατιωτών (από επιστολές τους), απλών ανθρώπων στα μετόπισθεν και φυσικά επίσημων λόγων τόσο του ίδιου του Χίτλερ όσο και κορυφαίων στελεχών του. Οι συνθήκες διαβίωσης των γερμανών στρατιωτών κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Στάλινγκραντ ήταν άθλιες και η κατάσταση απελπιστική, όπως ως την τελευταία στιγμή περίμεναν το θαύμα, τη μαγική κίνηση του ηγέτη που θα άλλαζε τα πάντα. Ηταν αυτοί οι ίδιοι που τους πρώτους μήνες της επιχείρησης Μπαρμπαρόσα (της επίθεσης εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης) φωτογράφιζαν φλεγόμενα σπίτια και χωριά ή απαγχονισμένους αντάρτες και ομήρους. Αυτά είναι ασφαλώς ανατριχιαστικά, όχι όμως πιο ανατριχιαστικά από άλλα φαινόμενα, όπως των γερμανών επισκεπτών στο γκέτο της Βαρσοβίας που πήγαιναν ως «τουρίστες» για να διασκεδάσουν (σαν να έκαναν βόλτα σε ζωολογικό κήπο) και να διαπιστώσουν ιδίοις όμμασι τις άθλιες συνθήκες στο εβραϊκό γκέτο της Βαρσοβίας, όπου διέμεναν «υπάνθρωποι» που δεν άξιζαν να ζουν.

Γνώριζαν άραγε οι αξιωματικοί του Γ’ Ράιχ τις αγριότητες αυτές; Ασφαλώς και τις γνώριζαν, αφού οι ίδιοι τις διέταζαν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που παραθέτει ο Εβανς γερμανού αξιωματικού ο οποίος διέταξε οι απαγχονισμοί ρώσων ομήρων και ανταρτών να εκτελούνται σε απόσταση άνω των εκατό μέτρων από το κτίριο όπου διέμενε, διότι «δεν ήταν ευχάριστο» να σηκώνεται το πρωί και να βλέπει έναν κρεμασμένο από το παράθυρό του. Οσο για τα κρεματόρια, είναι μύθος το ότι οι Γερμανοί αγνοούσαν την ύπαρξή τους. Τα γνώριζαν ή τουλάχιστον είχαν ακούσει για αυτά σχεδόν οι πάντες. Οι μαρτυρίες που παραθέτει ο Εβανς είναι αδιάψευστες.

Το πόσο είχε διαποτίσει η ναζιστική ιδεολογία και ο ρατσισμός το γερμανικό έθνος αποδεικνύεται από τα στοιχεία που παραθέτει ο Εβανς. Λ.χ. τον Απρίλιο του 1945, όταν ήταν βέβαιο ότι σύντομα ο Κόκκινος Στρατός των «υπανθρώπων» Σλάβων θα έμπαινε στο Βερολίνο, «τα ποσοστά αυτοκτονιών ανήλθαν σχεδόν παντού». Στις αρχές Μαΐου της ίδιας χρονιάς μόνο στο Τέτεροβ, μια πόλη μόλις 10.000 κατοίκων, καταγράφηκαν 120 αυτοκτονίες.

Ο Χίτλερ είχε διορίσει τον αρχιναύαρχο Καρλ Ντένιτς πρόεδρο του Ράιχ. Ο Ντένιτς «συμφώνησε να παραδοθούν οι γερμανικές δυνάμεις στη Βόρεια Ιταλία, στη Νοτιοδυτική Γερμανία, στη Δανία και την Ολλανδία» όταν οι Γερμανοί πολεμούσαν λυσσωδώς εναντίον του Κόκκινου Στρατού μερικά χιλιόμετρα έξω από το Βερολίνο. Το αποτέλεσμα ήταν να παραδοθούν 1.750.000 γερμανοί στρατιώτες στους δυτικούς συμμάχους. Οι Σοβιετικοί αιχμαλώτισαν λιγότερο από το ένα τρίτο των γερμανών στρατιωτών.

Η λεγόμενη αποναζιστικοποίηση της Γερμανίας σταμάτησε από την αρχή της δεκαετίας του 1950 που άρχιζε ουσιαστικά ο Ψυχρός Πόλεμος. Πολλοί πρωταγωνιστές της ναζιστικής εποχής αποκαταστάθηκαν και κατέλαβαν σημαντικές κυβερνητικές θέσεις, όπως ο πασίγνωστος στρατηγός Εριχ φον Μανστάιμ που το 1949 βρετανικό στρατοδικείο τον καταδίκασε σε δεκαπενταετή φυλάκιση για εγκλήματα εναντίον αμάχων, αποφυλακίστηκε το 1953 και έγινε στρατιωτικός σύμβουλος της δυτικογερμανικής κυβέρνησης.

Η κληρονομιά του Γ’ Ράιχ «παραμένει ζωντανή με μυριάδες τρόπους» γράφει ο Εβανς. Γιατί όμως παραμένει ζωντανή; Ο ίδιος δίνει την απάντηση. Δεν περιορίζεται στη Γερμανία αλλά «επεκτείνεται πολύ πέρα από τη Γερμανία και την Ευρώπη. Το Γ’ Ράιχ δείχνει με τον πιο εμφανή τρόπο ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες του ανθρώπινου μίσους και της καταστροφικότητας που υπάρχουν, έστω και σε μικρό βαθμό, μέσα σε όλους μας. Δείχνει με τρομερή καθαρότητα τις απώτερες δυνητικές συνέπειες του ρατσισμού, του μιλιταρισμού και του απολυταρχισμού. Δείχνει τι μπορεί να συμβεί αν μεταχειριζόμαστε μερικούς ανθρώπους σαν να είναι λιγότερο άνθρωποι».

Το δίδαγμα αποκτά μεγαλύτερη σημασία σε μια εποχή όπου τα ρατσιστικά φαινόμενα πολλαπλασιάζονται σε όλη την Ευρώπη όπως και οι νοσταλγοί της χιτλερικής εποχής, νοσταλγοί που δεν γνώρισαν την αθλιότητα, τον τρόμο και τη βαρβαρότητά της. Στη μεγάλη ιστορική του αφήγηση για το Γ’ Ράιχ ο Εβανς πραγματοποιεί το όνειρο κάθε ιστορικού: να μιλήσει για το παρελθόν στο παρόν και να μας προειδοποιήσει για το μέλλον.