Φιλικοί, ευχάριστοι, συμπαθητικοί και γενναιόδωροι, αλλά παράλληλα ευαίσθητοι, νευρικοί, συναισθηματικοί, κυρίως και πρωτίστως ανασφαλείς. Χαρακτηριστικά των ελλήνων που σε περίοδο οικονομικής κρίσης και αβεβαιότητας, όπως η τρέχουσα, μεγεθύνονται δραματικά. Ο κ. Γρηγόρης Ποταμιάνος, καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αναφέρεται στην παντελή απουσία ερευνών – στην Ελλάδα – για την ανεργία και τις ψυχολογικές επιπτώσεις της, ενώ επικαλείται διεθνείς μελέτες για να τονίσει ότι οι συνέπειες της κρίσης πιθανότατα θα ταλανίζουν τα θύματά της ως και δύο χρόνια μετά την έξοδο της χώρας από τη δυσμενή συγκυρία.
– Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας και μία αγορά που ασφυκτιά, βαραίνουν μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας. Εκτιμάτε ότι είναι ήδη ορατός ο ψυχολογικός αντίκτυπος;
«Σε περιόδους κρίσης, όχι μόνο οικονομικής, και σύμφωνα πάντα με τη διεθνή βιβλιογραφία, ο κόσμος αντιδρά σπασμωδικά και η συμπεριφορά των πολιτών χαρακτηρίζεται από υψηλά επίπεδα άγχους, στρες και δυσθυμίας, παράγοντες που συχνά οδηγούν στην κατάθλιψη, ενίοτε δε και στην αυτοκτονία. Ένας από τους βασικότερους (παράγοντες), που κατά την άποψή μου δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά, είναι η αβεβαιότητα που αισθάνεται ο πολίτης για το «τι ξημερώνει η αυριανή μέρα», στοιχείο που εμπεριέχει εμφανώς η οικονομική κρίση που βιώνουμε. Το ενδιαφέρον στην υπόθεση αυτή, είναι πώς τα καταφέρνουμε ως έλληνες με την αίσθηση της αβεβαιότητας. Σε σχετικά πρόσφατη έρευνα (Hofstede & Hofstede, 2004), με στόχο τη διερεύνηση πολιτισμικών χαρακτηριστικών από 66 χώρες, η Ελλάδα κατατάσσεται ως η χώρα με τον υψηλότερο δείκτη «αποφυγής της αβεβαιότητας». Έχουμε με άλλα λόγια ως λαός, τη χαμηλότερη ανοχή σε καταστάσεις αβεβαιότητας. Αυτό συνεπάγεται την τάση μας να ελαχιστοποιούμε τις πιθανότητες ύπαρξης μη δομημένων, ασαφών, μη προβλέψιμων και καινοφανών καταστάσεων με αυστηρούς κανόνες και μέτρα ασφάλειας. Παρόμοια έρευνα (Schmitt et al., 2007) στην οποία συμμετείχαν 56 χώρες μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, στόχευσε στη διερεύνηση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας των πολιτών που συμμετείχαν στη συγκεκριμένη εργασία. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι οι Έλληνες χαρακτηρίζονται ως φιλικοί, ευχάριστοι, συμπαθητικοί και γενναιόδωροι, και παράλληλα ως ευαίσθητοι, νευρικοί, συναισθηματικοί και κυρίως ανασφαλείς. Εύλογα, συμπεραίνει κανείς ότι η παρούσα κατάσταση επιδεινώνει τα αισθήματα ανασφάλειας και αβεβαιότητας που βιώνει καθημερινά ο πολίτης
– Ανάλογη έρευνα στην εγχώρια σκηνή υπάρχει;
«Υπάρχει ουσιαστική, σχεδόν παντελής έλλειψη συστηματικής επιστημονικής έρευνας που θα μπορούσε να τεκμηριώσει τη σχέση μεταξύ των φαινομένων της οικονομικής κρίσης (ανασφάλεια – αβεβαιότητα – ανεργία) και ψυχιατρικής συμπτωματολογίας. Την παντελή έλλειψη δεδομένων από την ελληνική πραγματικότητα παρατηρούμε και στη σχέση μεταξύ ανεργίας και ψυχολογικών προβλημάτων. Δεν υπάρχει συστηματική έρευνα στην Ελλάδα που να διερευνά τη σχέση μεταξύ ανεργίας και ψυχοπαθολογίας τόσο σε νέα άτομα όσο και σε μεσήλικες».
– Θα υπέθετε, πάντως, κανείς ότι τα συμπτώματα της όποιας παθολογίας είναι προσωρινά και υπαρκτά όσο κρατάει το πρόβλημα.
«Δεν είναι έτσι. Ας λάβουμε υπόψη μας μελέτη («Ψυχική Υγεία Πριν, Κατά τη διάρκεια και Μετά από μια Οικονομική Κρίση: Αποτελέσματα από την Ινδονησία 1993 -2000») που εκπονήθηκε στην Ινδονησία, σε συνθήκες που προσομοιάζουν με τις δικές μας, με στόχο τη διαχρονική διερεύνηση της έννοιας της ψυχικής κόπωσης, της εξαθλίωσης, δηλαδή της ψυχολογικής πίεσης, της θλίψη και του υπερβολικού άγχους, ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης που υπέστη αυτή η χώρα το1997.
Θα διαπιστώσουμε όχι μόνον ότι η ψυχική υγεία του πληθυσμού επιδεινώθηκε 3-4 φορές κατά τη διάρκεια της κρίσης, αλλά και ότι – ίσως το πιο σημαντικό – η άσχημη ψυχολογική κατάσταση του πληθυσμού συνεχίστηκε μέχρι και δυο χρόνια μετά την έξοδο από τη δυσμενή φάση, την περίοδο δηλαδή «ανάρρωσης» από το οικονομικό πρόβλημα. Εξίσου ενδιαφέρον είναι και το εύρημα ότι οι άνεργοι είχαν σημαντική αύξηση σε συμπτώματα, όπως υπερβολικό στρες, απελπισία και αυτοκτονικό ιδεασμό. Η συγκεκριμένη μελέτη είναι εντυπωσιακή, καθώς συμμετείχαν πάνω από 30.000 άτομα, περίπου το 83% του πληθυσμού της χώρας».
– Οι ψυχολογικές αντιδράσεις σε περιόδους κρίσης δεν γνωρίζουν, άρα, σύνορα;
«Έχουμε να κάνουμε με συνθήκες σοκ. Το αποκαλυπτικό βιβλίο της Naomi Klein με τίτλο το «Δόγμα του Σοκ» τεκμηριώνει με άψογο τρόπο το πως και γιατί δημιουργούνται οικονομικές κρίσεις με βάση τις «οικονομικές θεωρίες του Φρήντμαν και των «παιδιών της σχολής του Σικάγο». Η παρούσα κατάσταση στην Ελλάδα δεν φαίνεται να διαφέρει από αυτήν που πέρασαν οι λαοί της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας κάτω από καθεστώτα δικτατορίας και την εμμονή τους στην εγκαθίδρυση της ελεύθερης αγοράς. Αν και οι πολιτισμικές και πολιτικές διαφορές μεταξύ των λαών που υπέστησαν οικονομικές κρίσεις και της Ελλάδας είναι εμφανείς, εντούτοις η ψυχολογική πίεση και τα συμπτώματα ψυχιατρικών νόσων δεν εμφανίζουν διαφορές».
