Αν και η ραδιενέργεια ανακαλύφθηκε από τον Ανρί Μπεκερέλ λίγο πριν από την ανατολή του αιώνα που έφυγε, το 1896, και από τους Μαρία και Πιερ Κιουρί δύο χρόνια αργότερα (1898), οπότε ανακάλυψαν το ράδιο και το πολώνιο, η πυρηνική ενέργεια κάνει το ξεκίνημά της με την ανακάλυψη του φαινομένου της σχάσης του πυρήνα του ατόμου, της θερμοπυρηνικής σχάσης, από τους Χαν και Στράσμαν το 1939.


Τρία χρόνια αργότερα, στις 2 Δεκεμβρίου 1942, ο μεγάλος πυρηνικός φυσικός Ενρίκο Φέρμι (Βραβείο Νομπέλ Φυσικής 1938), με την ερευνητική ομάδα του στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου (ΗΠΑ), επέτυχε την πρώτη ελεγχόμενη αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση. Τον επόμενο χρόνο, το 1943, κατασκευάστηκε ο πρώτος πυρηνικός αντιδραστήρας στον κόσμο, ο αντιδραστήρας γραφίτη (Graphite Reactor) στο Οκ Ριτζ της πολιτείας Τενεσί (ΗΠΑ). Ο αντιδραστήρας αυτός σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε μέσα σε 11 μήνες. Και αυτό γιατί η ηγεσία των ΗΠΑ, ο πρόεδρος Τρούμαν, πίεζε για την κατασκευή του υπερόπλου που θα αντιμετώπιζε τις δυνάμεις του Αξονα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Χρησίμευσε ως πυρηνικός σταθμός για τους αντιδραστήρες παραγωγής πλουτωνίου στο Χάνφορντ της πολιτείας Ουάσιγκτον και παρήγαγε τις πρώτες ποσότητες, του ενός γραμμαρίου, πλουτωνίου που χρησιμοποιήθηκαν για να κατασκευαστεί ένα πυρηνικό όπλο, το οποίο δεν είναι άλλο από την ατομική βόμβα. Ηταν επίσης η πρώτη πηγή παραγωγής ραδιοϊσοτόπων για όλον τον κόσμο. Λειτούργησε επί 20 χρόνια σχεδόν, από τις 4 Νοεμβρίου 1943 ως τις 4 Νοεμβρίου 1963.


Ετσι το πρώτο πυρηνικό όπλο, η ατομική βόμβα, ήταν γεγονός, χάρη στη συμβολή του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (1904-1967), διευθυντή του Εθνικού Εργαστηρίου των ΗΠΑ στο Λος Αλαμος. Η πρώτη πυρηνική δοκιμή της ατομικής βόμβας έγινε στο Τρίνιτι, στην έρημο Αλαμο-γκόρντο της πολιτείας Νιου Μέξικο, στις 16 Ιουλίου 1945, ενώ τρεις εβδομάδες αργότερα, στις 6 Αυγούστου 1945 στις 8.15 το πρωί, το νέο απόκτημα «πέφτει» στη Χιροσίμα και την ισοπεδώνει. Η δοκιμή γίνεται πράξη. Η «μεγαλοπρέπεια» του μανιταριού αφανίζει 70.000 ψυχές με την έκρηξη ενώ οι θάνατοι γίνονται 140.000 ως το τέλος του 1945 ή 200.000 ως σήμερα. Το πείραμα επαναλαμβάνεται στο Ναγκασάκι, στις 11.02 το πρωί της 9ης Αυγούστου 1945. Η νέα βόμβα προσθέτει 70.000 ακόμη νεκρούς, στους οποίους προστέθηκαν αργότερα και ως σήμερα άλλες 30.000. Ο απολογισμός: 300.000 Ιάπωνες νεκροί.


Ο Ψυχρός Πόλεμος


Και ενώ ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε, άρχισε ταυτόχρονα ο Ψυχρός Πόλεμος (Cold War) ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις ΗΠΑ και ΕΣΣΔ (Σοβιετική Ενωση). Νέες πυρηνικές δοκιμές σε ακατοίκητες περιοχές αρχίζουν και δεν τελειώνουν. Την 1η Ιουλίου 1946 οι ΗΠΑ αρχίζουν δοκιμές ατομικών βομβών με διαφορετική ισχύ κάθε φορά στην ατόλη του νησιωτικού συμπλέγματος Μπικίνι. Οι Σοβιετικοί δεν θα καθυστερήσουν πολύ για να αρχίσουν και αυτοί να δοκιμάζουν τα δικά τους πυρηνικά όπλα. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1949 ο πρόεδρος Τρούμαν ανακοινώνει ότι οι Σοβιετικοί έκαναν την πρώτη τους δοκιμή ατομικής βόμβας.


Και ύστερα ήρθε η βόμβα υδρογόνου (Η-bomb) ή βόμβα πυρηνική ή βόμβα νετρονίου. Η βρώμικη βόμβα που μοναδικό σκοπό έχει τον αφανισμό των ανθρωπίνων ψυχών και το επιτυγχάνει σε ποσοστό 95%, ενώ η άλλη, η ατομική, σκοπό έχει τις επίγειες καταστροφές, σε ποσοστό 85%, και τον θάνατο, σε 15%. Στις 30 Ιανουαρίου 1950 ο πρόεδρος Τρούμαν ανακοινώνει το αμερικανικό πρόγραμμα υδρογονοβόμβας, την οποία δοκίμασαν για πρώτη φορά την 1η Νοεμβρίου 1952. Είναι η πρώτη θερμοπυρηνική δοκιμή. Εννέα μήνες αργότερα οι Σοβιετικοί κάνουν και αυτοί την πρώτη θερμοπυρηνική δοκιμή τους.


Εν τω μεταξύ οι πυρηνικοί αντιδραστήρες αρχίζουν να κατασκευάζονται ο ένας μετά τον άλλο. Στην Κούμπρια της Βρετανίας αρχίζουν να λειτουργούν (Σεπτέμβριος 1956) τέσσερις μονάδες. Στη Σιβηρία (Τρόιτσκ) αρχίζουν να λειτουργούν δύο μονάδες (Δεκέμβριος 1958, Δεκέμβριος 1959). Στο Γκαρντ της Γαλλίας άλλοι δύο αντιδραστήρες (Απρίλιος 1959, Μάιος 1960), ενώ τον Οκτώβριο 1962 μπαίνει στο παιχνίδι και η Δυτική Γερμανία. Σήμερα λειτουργούν 434 πυρηνικοί αντιδραστήρες σε όλον τον κόσμο και είναι υπό κατασκευήν άλλοι 36. Παράγουν συνολική ηλεκτρική ισχύ περίπου 350 γιγαβάτ. Μόνον; Οχι φυσικά. Γιατί μερικοί από αυτούς είναι «επιφορτισμένοι» να παράγουν πλουτώνιο για πυρηνικά όπλα και βόμβες. Υπήρξε φήμη ότι ο πρώτος αντιδραστήρας στο Ακούγιου (στη Μερσίνα) της Τουρκίας θα κάνει το ίδιο, όταν θα είναι έτοιμος να λειτουργήσει.


Ωστόσο στην επί μισό περίπου αιώνα λειτουργία των πυρηνικών αντιδραστήρων δεν θα μπορούσε να μην είχαν συμβεί και πυρηνικά ατυχήματα. Πάνω από 30 χαρακτηρίστηκαν ατυχήματα βαθμού 4 ή μεγαλύτερα στην 7βάθμια κλίμακα των πυρηνικών ατυχημάτων. Στα περισσότερα από αυτά ­ και μάλιστα στα σοβαρότερα ­ αιτία ήταν ο παράγων άνθρωπος. Τις 10-11 Οκτωβρίου 1957 γίνεται το πιο σοβαρό ως τότε πυρηνικό ατύχημα στο Γουίντσκεϊλ της Βρετανίας, το σημερινό Σέλαφιλντ. Στις 28 Μαρτίου 1979 στο Νησί των Τριών Μιλίων (Θρι Μάιλ Αϊλαντ), στο Χάρισμπεργκ της πολιτείας Πενσιλβάνια των ΗΠΑ γίνεται το δεύτερο σοβαρό πυρηνικό ατύχημα, που τρίτωσε στο Τσερνόμπιλ της Σοβιετικής Ενωσης (σήμερα της Ουκρανίας) στις 1.23 το πρωί της 26ης Απριλίου 1986 και ήταν βαθμού 7 (στην κορυφή της κλίμακας). Στη χώρα μας βιώσαμε το Τσερνόμπιλ που έφθασε να γίνει μύθος. Και όχι άδικα. Στην Ουκρανία, όπου συνεχίζει να λειτουργεί, το Τσερνόμπιλ είναι ένας θρύλος. Γιατί σύντομα οι συνέπειες θα είναι περισσότερο από ορατές.


Η δραστηριότητα των χωρών


Στο παιχνίδι των πυρηνικών όπλων εν τω μεταξύ μπήκαν και άλλες χώρες εκτός των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ενωσης, με πρώτο και καλύτερο το Ηνωμένο Βασίλειο τη δεκαετία του ’50. Από το 1960 η Γαλλία αναπτύσσει δραστηριότητα στην κατασκευή των δικών της πυρηνικών όπλων, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα η Κίνα κάνει την πρώτη πυρηνική δοκιμή της στην έρημο Λοπ Νορ, που είναι υπόγεια. Οι Γάλλοι δοκιμάζουν πολλές φορές τα πυρηνικά τους στις ατόλες (νησιά ακατοίκητα) Μουρουρόα και Φραγκαταούφα, στον Νότιο Ειρηνικό, ενώ οι κάτοικοι της ΒΑ Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας διαμαρτύρονται ότι οι ακτές τους μολύνονται διαρκώς με ραδιενέργεια. Τις δοκιμές των Γάλλων αποφασίζει να επαναλάβει τον Μάιο του 1995 ο νυν πρόεδρος Ζακ Σιράκ για ένα σύνολο οκτώ πυρηνικών δοκιμών. Τελικά κάνει κάποια… έκπτωση, έπειτα από τη γενική κατακραυγή, και αρκείται στις έξι, ως τις 27 Ιανουαρίου 1996, οπότε γίνεται η τελευταία (;) στη Φραγκαταούφα. Ηταν ισχύος 120 χιλιοτόνων, υποθαλάσσια και για να γίνει μια σύγκριση, η ατομική βόμβα της Χιροσίμας ήταν 14 χιλιοτόνων μόνο (!). Να σημειωθεί ότι ένας χιλιοτόνος είναι ισοδύναμος με 1.000 τόνους τρινιτροτολουόλης (ΤΝΤ), χημικής ουσίας εκρηκτικής.


Χώρες μικρές, όπως το Ισραήλ (τέλος του 1960), η Ινδία, όχι τόσο μικρή (1974), η Νότια Αφρική, το Πακιστάν, η Νότια Κορέα και η Ταϊβάν, εκπονούν πυρηνικά προγράμματα η μία μετά την άλλη και σέρνουν τον χορό των πυρηνικών. Μάλιστα η Ινδία και το Πακιστάν κάνουν από πέντε πυρηνικές δοκιμές τον Μάιο 1998 στην έρημο του Ρατζαστάν, πολύ κοντά στα σύνορά τους, για να δηλώσουν και με αυτόν τον τρόπο την αντιπαλότητά τους.


Οι πυρηνικές κεφαλές είτε με πολύ εύηχα ονόματα (Μίνιουτμαν, Τιτάν, Πέρσινγκ, Τίμιος Τζον, Ποσειδών, Νάικ Ηρακλής, Τόμαχοκ, κ.ά.), για τους Αμερικανούς, είτε με συνδυασμούς γραμμάτων και αριθμών (SS-20, SS-4, SS-12, SS-23, SS-25, Φρογκ 7, Σκουντ Β, Σαμ, κ.ά.), για τους Σοβιετικούς, ως το 1988 ήταν περίπου 50.000. Σήμερα κανείς δεν γνωρίζει τον ακριβή αριθμό τους.


Παρά τις συνθήκες Salt Ι (1972) και Salt ΙΙ (1979) για τον περιορισμό (limitation) των πυρηνικών όπλων στρατηγικής σημασίας και τις συνθήκες Start Ι (1991) και Start ΙΙ (1992) για τη μείωσή (reduction) τους (η συνθήκη Start ΙΙΙ που ήταν να υπογραφεί το 1999 ναυάγησε τελικά), δεν φαίνεται να έγινε κάτι το θεαματικό. Βέβαια οι συνθήκες έχουν τις υπογραφές των Αμερικανών και των Σοβιετικών, των Ρώσων τώρα, μόνον. Οι άλλοι (η Κίνα, η Ινδία, το Πακιστάν) τι λένε; Δοκιμάζουν τα όπλα τους όποτε θέλουν και δεν δίνουν σε κανένα λογαριασμό. Ετσι οι πυρηνικές δοκιμές ξεπέρασαν τις 2.000 (2.058) ως τώρα.


Και είμαστε στην αρχή του 2000. Πώς να γιορτάσουμε το Millennium;


Ο κ. Κ. Παπαστεφάνου είναι καθηγητής της Πυρηνικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.