Το τελευταίο διάστημα, ο Εβρος και οι μεγάλες λίμνες της Θράκης μάς θυμίζουν ξανά γιατί συγκαταλέγονται στους σημαντικότερους υγροτόπους της Ευρώπης. Στο δέλτα του ποταμού – εκεί όπου ο Εβρος, ύστερα από 528 χιλιόμετρα πορείας, ξεκινώντας από την οροσειρά Ρίλα της Βουλγαρίας, απλώνεται σε ένα εκτεταμένο μωσαϊκό από καλαμιώνες, υγρά λιβάδια, αλοφυτικές εκτάσεις και λιμνοθάλασσες – καταγράφηκε ένας πραγματικός ορνιθολογικός «σεισμός»: 120 χαμωτίδες (Tetrax tetrax) στα τέλη του περασμένου Δεκεμβρίου.
Ο αριθμός είναι ο μεγαλύτερος που έχει παρατηρηθεί ποτέ στην Ελλάδα για το είδος – μια θεαματική αντιστροφή της συνήθους εικόνας, όπου ο διαχειμάζων πληθυσμός σπάνια ξεπερνά τις λίγες δεκάδες. Είχε προηγηθεί, νωρίτερα τον ίδιο μήνα, η εμφάνιση 25 ατόμων στις Αλυκές Κίτρους στο Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιού, η οποία κέντρισε το ενδιαφέρον των ορνιθοπαρατηρητών σε όλη τη χώρα.
Η χαμωτίδα, ένα πουλί της ανοιχτής στέπας που κάποτε φώλιαζε σποραδικά στην Ελλάδα, έχει πάψει εδώ και πολλές δεκαετίες να αναπαράγεται συστηματικά· δεν είναι τυχαίο ότι η τελευταία επιβεβαιωμένη φωλιά στη χώρα μας χρονολογείται από το 1917. Η εικόνα 120 πουλιών να βόσκουν και να ξεκουράζονται στις αχανείς εκτάσεις του δέλτα λειτουργεί ως σπάνια υπόμνηση ενός χαμένου σχεδόν κεφαλαίου της ελληνικής βιοποικιλότητας.
Οι λίμνες-καταφύγια
Την ίδια στιγμή, λίγο δυτικότερα, οι λίµνες Βιστωνίδα και Ισµαρίδα παραµένουν ένα ασφαλές «χειµωνιάτικο καταφύγιο» για ένα από τα σπανιότερα υδρόβια πουλιά της Ευρώπης, το κεφαλούδι. Από τον Οκτώβριο και μετά, πληθυσμοί που καταφθάνουν από τον Βορρά επιλέγουν σταθερά τις θρακικές λίμνες για να περάσουν τους ψυχρούς μήνες. Πέρυσι ο αριθμός τους ξεπέρασε τα 1.100 – νούμερο εντυπωσιακό, αν αναλογιστεί κανείς ότι σύμφωνα με τη διεθνή ένωση BirdLife International ο συνολικός πληθυσμός του είδους στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Νοτιοδυτική Ασία εκτιμάται μόλις σε 5.000-10.000 άτομα.
Credits: Μάρκος Χουζούρης/ Ευροκίνηση
Το ιδιαίτερα χαριτωμένο κεφαλούδι απειλείται με εξαφάνιση, κυρίως λόγω απώλειας κατάλληλων βιοτόπων για φώλιασμα και τροφοληψία, αλλά και εξαιτίας της λαθροθηρίας και της τυχαίας παγίδευσης σε δίχτυα. Παρ’ όλα αυτά, η Βιστωνίδα φαίνεται να του προσφέρει αυτόν τον κρίσιμο συνδυασμό ηρεμίας, τροφής και ήπιου μικροκλίματος: κάθε φθινόπωρο συγκεντρώνει σχεδόν το σύνολο των πουλιών που επισκέπτονται τη χώρα μας για διαχείμαση, ενώ τα τελευταία δύο χρόνια παρατηρείται αξιοσημείωτη ενίσχυση και στη γειτονική Ισμαρίδα.
Η ιστορική κορύφωση των μετρήσεων είχε έρθει το 1997, με περισσότερα από 2.300 άτομα στη Βιστωνίδα. Από τότε, οι επαναλαμβανόμενες μετρήσεις άνω των 1.000 πουλιών – δηλαδή 2% έως 10% του παγκόσμιου πληθυσμού – εδραίωσαν τον υγρότοπο ως κομβικό σημείο παγκόσμιας σημασίας για το είδος.
Ενας ξεχωριστός μεταναστευτικός σταθμός στο Δέλτα του Εβρου
Η δυναμική των χειμωνιάτικων αφίξεων δεν περιορίζεται σε αυτές τις δύο εμβληματικές περιπτώσεις. Ο Εβρος παραμένει το σημαντικότερο ελληνικό καταφύγιο για την τριπλέτα των ευρωπαϊκών κύκνων (βουβόκυκνος, αγριόκυκνος και νανόκυκνος) και μία από τις κορυφαίες περιοχές σε ευρωπαϊκή κλίμακα για τις χήνες. Στα υγρά λιβάδια του δέλτα, χιλιάδες ασπρομέτωπες χήνες καταμετρώνται κάθε χειμώνα πλάι σε εκατοντάδες κοκκινόχηνες, ενώ σχεδόν ολόκληρος ο φυσικά αναπαραγόμενος ευρωπαϊκός πληθυσμός της νανόχηνας χρησιμοποιεί τον υγρότοπο για εβδομάδες, ως τελευταία στάση πριν από την ανοιξιάτικη αναχώρηση προς τις αρκτικές περιοχές αναπαραγωγής.
Οι νανόκυκνοι, που δεν αναπαράγονται στην Ελλάδα αλλά στις σιβηρικές ζώνες της θάλασσας του Μπάρεντς και του Κάρα, διασπείρονται το φθινόπωρο στη Βορειοδυτική Ευρώπη – Αγγλία, Γερμανία, Δανία, Βέλγιο –, στην Κασπία, στο Δέλτα του Εβρου, έως και στην Ανατολική Κίνα και την Ιαπωνία. Τα τελευταία 20-25 χρόνια, καθώς σε ορισμένες δυτικοευρωπαϊκές χώρες μειώνονται οι διαχειμάζοντες αριθμοί, το δέλτα (μαζί με την Κερκίνη και τον Αξιό) φαίνεται να προτιμάται για ολοένα μεγαλύτερο μέρος αυτής της ροής, προσφέροντας επάρκεια τροφής – υπολείμματα ρυζιού από τις εκτεταμένες καλλιέργειες στο τουρκικό τμήμα – και ασφάλεια διανυκτέρευσης στο ελληνικό κομμάτι, που διέπεται από αυστηρό καθεστώς προστασίας.
Credits: Μάρκος Χουζούρης/ Ευροκίνηση
Πέρα από τους κύκνους και τις χήνες, ο χειμώνας στο δέλτα έχει τη δική του αετίσια λάμψη: στικταετοί, βασιλαετοί και θαλασσαετοί παρατηρούνται καθημερινά, συνθέτοντας ένα σπάνιο σύνολο αρπακτικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στις λιμναίες και λιμνοθαλάσσιες ζώνες εμφανίζονται συστηματικά εμβληματικά υδρόβια και παρυδάτια είδη: ο αργυροπελεκάνος, η λαγγόνα, ο ήταυρος, η βαλτόπαπια, ο ψαλιδιάρης, η χουλιαρομύτα, η χαλκόκοτα, το νεροχελίδονο. Δεν είναι υπερβολή να πει κανείς ότι εδώ, στα όρια της ασιατικής και της ευρωπαϊκής πανίδας, διασταυρώνονται βιογεωγραφικές ιστορίες αιώνων.
Στον υγρότοπο έχουν καταγραφεί 316 είδη πτηνών, και είναι ενδεικτικό ότι 77 είδη αναπαράγονται στην περιοχή, ανάμεσά τους και τρεις σπάνιοι ερωδιοί, ενώ τον χειμώνα παραμένουν περισσότερα από 145 είδη. Το δέλτα λειτουργεί ως αναντικατάστατος μεταναστευτικός σταθμός για πλήθος παρυδάτιων και ως τόπος διαχείμασης για αμέτρητα υδρόβια που εκμεταλλεύονται την ποικιλία των ενδιαιτημάτων: από το γλυκό νερό του ποταμού έως το υφάλμυρο των λιμνοθαλασσών και το αλμυρό της θάλασσας του Θρακικού Πελάγους.
Οι βιότοποι και οι φιλοξενούμενοί τους
Η οικολογική λεπτομέρεια που κρύβεται πίσω από αυτή τη θεαματική ποικιλία είναι η πολυσύνθετη γεωμορφολογία του δέλτα. Επτά βασικοί τύποι βιοτόπων
– παραποτάμια βλάστηση, θαμνώνες με αρμυρίκια, υγρά λιβάδια με βούρλα, υποβρύχια βλάστηση αλμυρών-υφάλμυρων υδάτων, βλάστηση λιμνοθαλασσών και γλυκών νερών, αλοφυτική και αμμόφιλη βλάστηση – υφαίνουν ένα ενιαίο οικοσύστημα με ρυθμούς που καθορίζονται περισσότερο από το έδαφος και την αλατότητα παρά από το κλίμα.
Η θέση του δέλτα στο Βόρειο Αιγαίο επιτρέπει επιδράσεις από τον Εύξεινο Πόντο και την Κασπία, εμπλουτίζοντας τη χλωρίδα (περίπου 300 φυτικά είδη έχουν καταγραφεί) και δημιουργώντας μικροκλιματικές ζώνες που εξηγούν γιατί τόσο διαφορετικοί οργανισμοί συνυπάρχουν σε σχετικά μικρές αποστάσεις.
Στο νερό και στη στεριά ζουν 46 είδη ψαριών, 7 είδη αμφιβίων και τουλάχιστον 21 είδη ερπετών (χελώνες, σαύρες, φίδια), ενώ τα θηλαστικά ξεπερνούν τα 40 είδη: από τη βίδρα (Lutra lutra), εμβληματικό δείκτη καθαρότητας νερών, έως την αγριόγατα, την αλεπού, τη νυφίτσα και τον ασβό. Στους αγρούς, ο σκαντζόχοιρος και ο λαγόγυρος συμπληρώνουν μια πανίδα που διασώζεται χάρη στο μωσαϊκό των ενδιαιτημάτων και τις ήπιες χρήσεις γης.
Credits: Μάρκος Χουζούρης/ Ευροκίνηση
Αυτή η βιοποικιλότητα δεν θα είχε πιθανότητα επιβίωσης χωρίς ένα στιβαρό πλαίσιο προστασίας. Το Δέλτα του Εβρου έχει ενταχθεί από το 1971 στη Σύμβαση Ραμσάρ, ενώ τμήματά του αποτελούν Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα πουλιά και προτεινόμενο Τόπο Κοινοτικής Σημασίας στο δίκτυο Natura 2000, σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές Οδηγίες 79/409/ΕΟΚ και 92/43/ΕΕ. Παράλληλα, προστατεύεται από μια σειρά διεθνών συμβάσεων (Βέρνης, Βόννης, Βαρκελώνης) και από εθνικά μέτρα (ΚΥΑ 4110/2007, καταφύγιο θηραμάτων 69.000 στρεμμάτων, δασικές ρυθμίσεις).
Στο πεδίο, καθοριστικό ρόλο παίζει η Μονάδα Διαχείρισης Εθνικών Πάρκων Δέλτα Εβρου και Δαδιάς του ΟΦΥΠΕΚΑ, της οποίας το προσωπικό εκτελεί τις συστηματικές καταγραφές που τροφοδοτούν την επιστήμη με δεδομένα και την προστασία με τεκμηρίωση.
Η προστασία, βέβαια, δεν είναι μόνο νομικός ορισμός: είναι και κοινωνική συνείδηση. Στην Τραϊανούπολη λειτουργεί από το 1997 το Κέντρο Πληροφόρησης Δέλτα Εβρου, ένας ζωντανός κόμβος ενημέρωσης και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης που υποδέχεται επισκέπτες, σχολεία και ομάδες, προσφέροντας εκθεσιακό υλικό και προβολές για τις λειτουργίες των υγροτόπων.
Η οικοτουριστική εμπειρία στηρίζεται και από το δημοτικό Τουριστικό Κέντρο Φερών, που συνεργάζεται με ντόπιους ξεναγούς για οργανωμένες εξορμήσεις. Η παρουσία ενημερωμένων επισκεπτών, που σέβονται τους κανόνες του υγροτόπου και κινούνται με οδηγούς, αποτρέπει ενόχληση στους βιοτόπους και συνεισφέρει στην τοπική οικονομία – μια χαρακτηριστική περίπτωση όπου η φύση και ο άνθρωπος βγαίνουν ταυτόχρονα κερδισμένοι.
Σε απόσταση μόλις 20 χλμ. από την Αλεξανδρούπολη, στα σύνορα με την Τουρκία, το Δέλτα του Εβρου απλώνεται σε περίπου 200.000 στρέμματα και φιλοξενεί έναν πλούτο ειδών που θα ζήλευαν εθνικά πάρκα πολύ πιο διάσημα. Σε μια εποχή που οι ειδήσεις για τη βιοποικιλότητα συχνά είναι ζοφερές, οι καταγραφές στη Θράκη προκαλούν αισιόδοξες σκέψεις. Ο Εβρος, η Βιστωνίδα και η Ισμαρίδα δεν είναι απλώς τοπόσημα σε χάρτη: είναι πολύτιμα περάσματα ζωής. Αν συνεχίσουμε να τα σεβόμαστε, εκείνα θα μας ανταμείβουν με εικόνες που δεν χωρούν εύκολα σε λέξεις: το πέταγμα μιας χήνας πάνω από ασημένιους καλαμιώνες, το βουβό βλέμμα μιας βίδρας στα ήσυχα κανάλια, το λευκό κεφάλι ενός σπάνιου υδρόβιου πουλιού να αναδύεται ντροπαλά στην επιφάνεια της λίμνης.
