Κάτω από τον λαμπρό ήλιο του Αιγαίου, στη Δήλο – ένα από τα πρώτα κοσμοπολίτικα κέντρα της Μεσογείου και σήμερα υπαίθριο μουσείο – πραγματοποιήθηκε πριν από λίγο καιρό η 5η Παγκόσμια Συνάντηση της ALPHA MISSION – ΔELOS (μιας πρωτοβουλίας του World Human Forum).
Με τίτλο «Ανθρώπινοι Οικισμοί: Από τη Γη στη Σελήνη και πιο πέρα», η διοργάνωση προσκάλεσε διακεκριμένους επιστήμονες, στοχαστές, ερευνητές, εκπαιδευτικούς και καλλιτέχνες να επανεξετάσουν πώς κατοικούμε τον πλανήτη μας – αλλά και πώς θα μπορούσαμε να κατοικήσουμε κόσμους πέρα από αυτόν. Διευρύνοντας τη συζήτηση από τη Γη στο Διάστημα, η φετινή διοργάνωση κάλεσε τις κορυφαίες επιστημονικές φωνές της εποχής μας να οραματιστούν το μέλλον της ανθρωπότητας: οικισμούς όπου φύση, κοινωνία και τεχνολογία συνυπάρχουν αρμονικά, είτε στη Γη είτε σε άλλους πλανήτες.
Ανάμεσά τους και η διεθνούς κύρους αστροφυσικός Αθηνά Κουστένη, η οποία τόνισε τη σημασία της πλανητικής προστασίας – της ανάγκης να διαφυλάξουμε τόσο τους εξωγήινους κόσμους όσο και τον δικό μας από ενδεχόμενη μόλυνση ή επανάληψη λαθών του παρελθόντος.
Παρουσίασε τη μελέτη πλανητικών περιβαλλόντων, όπως της Αφροδίτης και του Αρη, ως καθρέφτη για το ενδεχόμενο μέλλον της Γης υπό την απειλή της κλιματικής κρίσης, υπογραμμίζοντας πως ο πλανήτης μας παραμένει ο μόνος βιώσιμος τόπος κατοικίας.
Η δρ Αθηνά Κουστένη είναι διευθύντρια Ερευνών (Exceptional Class) στο γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Ερευνας (CNRS) και εργάζεται στο Αστεροσκοπείο του Παρισιού. Εξειδικεύεται στους δορυφόρους του Δια και του Κρόνου, και η εντυπωσιακή της καριέρα περιλαμβάνει συμμετοχή στον σχεδιασμό και την οργάνωση τεσσάρων διαστημικών αποστολών.
Η διεθνής αναγνώριση του έργου της αποτυπώθηκε πρόσφατα στην ανάληψη της προεδρίας του Τμήματος Πλανητολογίας της Αμερικανικής Αστρονομικής Εταιρείας – ενός από τους παλαιότερους και σημαντικότερους επιστημονικούς οργανισμούς στον κόσμο, με περισσότερα από 8.000 μέλη.
Πρόκειται, μάλιστα, για την πρώτη φορά που η ιδιαίτερα τιμητική αυτή θέση ανατίθεται σε μη αμερικανό επιστήμονα. Εκτός αυτού προεδρεύει σε τρεις άλλες διεθνείς επιτροπές των COSPAR, IAU και IUGG και είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Κέντρου Διαστήματος.
Με αφορμή τη συμμετοχή της στην ALPHA MISSION – ΔELOS, μιλήσαμε μαζί της για τη ζωή και την επιστήμη πέρα από τη Γη – και για όλα όσα (θα έπρεπε να) μαθαίνουμε κοιτώντας προς τα άστρα.
Στο πλαίσιο της 5ης Παγκόσμιας Συνάντησης στη Δήλο, αναδείχθηκε η ανάγκη να ξανασκεφτούμε πώς κατοικούμε τη Γη – και όχι μόνο. Πώς ορίζει η πλανητική επιστήμη την έννοια της «κατοίκησης»;
Οι κατοικήσιμες συνθήκες στο Ηλιακό Σύστημα και πέρα από αυτό περιλαμβάνουν τα συστατικά και τις βασικές προϋποθέσεις που χρειάζεται η ζωή για να εμφανιστεί και να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον, είτε πρόκειται για πλανήτη είτε για δορυφόρο.
Αυτές οι συνθήκες περιλαμβάνουν το νερό σε υγρή μορφή, τα θρεπτικά συστατικά και τις πηγές ενέργειας (για εμάς είναι ο Ηλιος, αλλά για άλλους κόσμους μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές πηγές ενέργειας). Σήμερα, τέτοιες συνθήκες έχουν αποδειχθεί να επικρατούν μόνο στη Γη. Επομένως, πρέπει να προστατεύσουμε αυτόν τον μοναδικό πλανήτη και να ξανασκεφτούμε τον τρόπο που του φερόμαστε.
Εσείς προσωπικά, ως πλανητολόγος, τι νιώθετε όταν κοιτάτε τη Γη από την απόσταση της επιστημονικής παρατήρησης; Αλλάζει η έννοια της πατρίδας, της οικειότητας;
Οταν κοιτάμε τη Γη από το Διάστημα, μπορούμε να παρατηρήσουμε πώς αλλάζει το περιβάλλον μας. Οι επιπτώσεις της ρύπανσης, της χρήσης ορυκτών καυσίμων και των αερολυμάτων στην ατμόσφαιρα μπορούν να μετρηθούν και η αποτύπωσή τους να προβλεφθεί, ώστε να κατανοήσουμε τι μπορεί να συμβεί στον πλανήτη μας. Για παράδειγμα, ένα ανεξέλεγκτο φαινόμενο του θερμοκηπίου, όπως συνέβη στην Αφροδίτη, μπορεί να οδηγήσει σε πλήρη περιβαλλοντική καταστροφή, εξαφανίζοντας τη βιώσιμη ατμόσφαιρα και τα αποθέματα νερού, με θερμοκρασίες που φτάνουν τους 400°C!.
Η Δήλος αποτέλεσε υπόδειγμα βιώσιμου οικισμού με περιορισμένους πόρους. Πώς μπορεί η αρχαιολογική γνώση να συνομιλήσει με τη διαστημική έρευνα για να μας διδάξει πώς να σχεδιάσουμε οικισμούς σε ακραία περιβάλλοντα, όπως στη Σελήνη ή τον Αρη; Μιλήσατε στη Δήλο, έναν τόπο συμβολικά και κυριολεκτικά ιερό. Πώς νιώθει ένας/μια επιστήμονας όταν καλείται να μιλήσει για το μέλλον σε έναν χώρο τόσο φορτισμένο με ιστορία και μνήμη;
Η Δήλος είναι παράδειγμα διεθνούς συνύπαρξης πολλών διαφορετικών πολιτισμών που ήρθαν στο νησί, εγκαταστάθηκαν και έζησαν αρμονικά, ανταλλάσσοντας γνώσεις και εμπορεύματα. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχουμε υπόψη μας και να το επαναλάβουμε στην εξερεύνηση άλλων κόσμων: διεθνής συνεργασία και ανταλλαγή γνώσης για την προώθηση της επιστήμης.
Η διαχείριση πόρων, η αρχιτεκτονική προσαρμοσμένη σε περιορισμένα μέσα και η ανθεκτικότητα των κοινοτήτων της Δήλου μπορούν να προσφέρουν σημαντικά διδάγματα για μελλοντικούς οικισμούς σε ακραία περιβάλλοντα, όπως η Σελήνη ή ο Αρης.
Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να μπορέσουμε κάποτε να κατοικήσουμε αλλού – στη Σελήνη, στον Αρη ή σε δορυφόρους όπως ο Τιτάνας, στον οποίο έχετε εστιάσει;
Για να υπάρξει ανθρώπινη ζωή αλλού, πρέπει να βασιστούμε στις απαιτήσεις της γήινης ζωής: νερό, βασικά στοιχεία και πηγές ενέργειας. Στη Σελήνη δεν υπάρχουν αυτά τα στοιχεία, οπότε αν θέλαμε να εγκαταστήσουμε βάση, θα έπρεπε να τα μεταφέρουμε ή να εξάγουμε μέταλλα και οξυγόνο από το έδαφος. Στον Αρη, θα μπορούσαμε να λιώσουμε τους πάγους στους πόλους, αν και δεν έχουν επιβεβαιωθεί οργανικά στοιχεία.
Οι παγωμένοι δορυφόροι των γιγάντιων πλανητών (Τιτάνας, Εγκέλαδος, Ευρώπη, Γανυμήδης) διαθέτουν μεγάλες ποσότητες νερού σε υγρή μορφή κάτω από την επιφάνεια, και εκεί η ενέργεια μπορεί να είναι χημική, όχι ηλιακή. Συνεπώς, δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή πλήρης αντιστοιχία με τη Γη σε άλλον κόσμο, αλλά πρέπει να συνεχίσουμε την εξερεύνηση, προστατεύοντας παράλληλα τον πλανήτη μας.
Η αποίκιση άλλων πλανητών συχνά περιγράφεται με όρους κατάκτησης. Πιστεύετε ότι χρειαζόμαστε μια νέα ηθική του Διαστήματος;
Ως πρόεδρος της Επιτροπής Πλανητικής Προστασίας (Planetary Protection) του οργανισμού COSPAR, προωθώ την αντίστοιχη πολιτική που βασίζεται στη Συνθήκη του Εξωτερικού Διαστήματος και θέτει κανόνες για την εξερεύνηση πλανητών, δορυφόρων και μικρών σωμάτων.
Μέχρι σήμερα, όλοι οι διαστημικοί οργανισμοί ακολουθούν αυτούς τους κανόνες. Ωστόσο, με την είσοδο του ιδιωτικού τομέα, που δεν γνωρίζει ή δεν τηρεί πάντα αυτούς τους κανόνες, χρειάζεται πιο ενεργή ενημέρωση και συνεργασία για να αποτρέψουμε τη μόλυνση τόσο των άλλων κόσμων όσο και της δικής μας βιόσφαιρας κατά την επιστροφή υλικού από το Διάστημα. Στο μέλλον, ίσως χρειαστούν και νέοι κανόνες για την αποτροπή συγκρούσεων σχετικά με “ιδιοκτησίες” σε εξωγήινα σώματα.
Ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζουμε σήμερα ως ανθρωπότητα; Είναι τελικά το Διάστημα μια διέξοδος ή ένα καθρέφτισμα των επίγειων λαθών μας;
Ο μεγαλύτερος φόβος για έναν επιστήμονα είναι ότι μπορεί να καταστρέψουμε το μοναδικό μας περιβάλλον με την αλόγιστη χρήση ορυκτών καυσίμων, καταλήγοντας σε φαινόμενα όπως αυτό του θερμοκηπίου παρόμοιο με της Αφροδίτης, που εξαφάνισε τους ωκεανούς της και δημιούργησε μια τοξική ατμόσφαιρα διοξειδίου του άνθρακα, εντελώς ακατάλληλη για τη ζωή.
Είστε από τις λίγες Ελληνίδες που έχουν καταξιωθεί σε τόσο υψηλό επίπεδο στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Τι θα λέγατε σε ένα παιδί ή νέο άνθρωπο που ονειρεύεται να ασχοληθεί με την πλανητική επιστήμη;
Να ακολουθήσει τα όνειρά του και να μη νιώθει ποτέ πως δεν μπορεί να τα καταφέρει ανεξάρτητα από το φύλο. Χρειαζόμαστε περισσότερους ανθρώπους στον επιστημονικό χώρο, και ειδικά στην αστρονομία.
Πώς φαντάζεστε τη Γη και τον άνθρωπο σε 100 χρόνια;
Ελπίζω να εξακολουθούμε να υπάρχουμε σε καλές συνθήκες… Και ίσως να έχουμε δημιουργήσει βιώσιμους οικισμούς σε άλλα μέρη του Ηλιακού Συστήματος, κυρίως για επιστημονικούς σκοπούς και όχι για πολιτική αποικιοποίηση.
Υπάρχει κάποιος πλανήτης ή δορυφόρος που νιώθετε «δικό σας»; Ενα celestial crush, ας πούμε;
Ο Τιτάνας, ο μεγαλύτερος δορυφόρος του Κρόνου, μοιάζει σε αρκετά στοιχεία με τη Γη. Τον μελετώ από το διδακτορικό μου και μέσα από την αποστολή Cassini-Huygens που εξερεύνησε το σύστημα του Κρόνου μέχρι το 2017.
