Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής φαίνεται ότι κλείνουν τις πύλες τους σε εκείνο που τις έκανε επί μισό και πλέον αιώνα να υποδέχονται επιστήμονες και ερευνητές απ’ όλον τον κόσμο: την ελεύθερη έρευνα και την ακαδημαϊκή ελευθερία.
Η Ευρώπη, αντίθετα, τις ανοίγει. Και προσκαλεί πίσω όλους όσοι έφυγαν σε καιρούς σκοτεινούς, στη σκιά των μεγάλων πολέμων ή των καταστροφικών αντιπαραθέσεων. Η ιστορική πορεία μοιάζει να αντιστρέφεται. Ο χρόνος να γυρίζει πίσω.
Η Ευρώπη, λένε σήμερα στις ΗΠΑ, αντέδρασε ακαριαία. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας (ERC) διπλασίασε τα ποσά μετεγκατάστασης σε ερευνητές που έρχονται στην ΕΕ για να λάβουν μία από τις επιχορηγήσεις του, από 1 εκατ. σε 2 εκατ. ευρώ.
Η Γαλλία και η Γερμανία εξήγγειλαν μεγάλα προγράμματα εκατομμυρίων, με το κάλεσμα – στην περίπτωση της πρώτης – να το απευθύνει ο ίδιος ο πρόεδρος της χώρας, Εμανουέλ Μακρόν, σε μεγάλη εκδήλωση που έγινε στη Σορβόννη.
Και η Ελλάδα; Εχουν καταλάβει οι υπεύθυνοι για τη στρατηγική χάραξη των πολιτικών έρευνας και ανάπτυξης της χώρας μας την κρισιμότητα της στιγμής;
Εξαγγελίες χωρίς υλοποίηση
«Εναν ενιαίο μεγάλο οργανισμό για την έρευνα; Ναι… γιατί όχι; Να το συζητήσουμε» απαντούσε με τη χαρακτηριστική αδιαφορία εκείνου που δεν προσέχει αρκετά τον συνομιλητή του ανώτατο στέλεχος της κυβέρνησης, σε συζήτηση που είχε «Το Βήμα» μαζί του. Υπάρχει όμως, έστω στα αρχικά του στάδια, κάποιο πρόγραμμα από τη χώρα μας ώστε να κερδίσει ένα (έστω μικρό) κομμάτι «επιστημονικής κυριαρχίας» επί των εκατοντάδων προς ανάκτηση ερευνητών από τις ΗΠΑ;
«Η Ελλάδα χρειάζεται να γίνει Ευρώπη στην έρευνα» λέει στο «Βήμα» ο καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι των ΗΠΑ, πρόεδρος του Ινστιτούτου ARISTEiA των ΗΠΑ, Κωνσταντίνος Δροσάτος, από την ασφάλεια μιας ηλεκτρονικής συζήτησης μέσα από το γραφείο του. «Βλέπετε το εργαστήριό μου; Για να λειτουργήσει στη χώρα μας το εργαστήριο αυτό χρειάζεται εγκατεστημένος εξοπλισμός περίπου 1 εκατ. ευρώ. Στη Ελλάδα, ακόμα και αν η κυβέρνηση εξαγγείλει μεγάλες επενδύσεις στον ερευνητικό εξοπλισμό, οι ερευνητές που βρίσκονται εκεί διαμαρτύρονται ότι οι εξαγγελίες αυτές τελικά δεν υλοποιούνται ποτέ… Βλέπεις αξιόλογους ερευνητές που αγωνίζονται στη χώρα και έχουν χάσει την αισιοδοξία τους και – το κυριότερο – τον ενθουσιασμό που δίνει η έρευνα ως απασχόληση».
Ο ίδιος σχολιάζει τα δεδομένα των τελευταίων μηνών και λέει ότι «αυτή η πρωτόγνωρη εμπειρία ανέδειξε τη σοβαρή έλλειψη συγχρονισμού της Ελλάδας με πρακτικές που εφαρμόζονται διεθνώς στον 21ο αιώνα».
«Στην Ελλάδα ακόμη συζητάμε αν θα χρηματοδοτηθεί ο κεντρικός οργανισμός χρηματοδότησης έρευνας, το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) και αν θα δοθούν οι χρηματοδοτήσεις για νέους ερευνητές που υπέβαλαν αιτήσεις!» συνεχίζει. «Η μάχη για να επιστρέψουν οι έλληνες επιστήμονες από τις ΗΠΑ στη χώρα μας δεν πρέπει να ξεκινήσει από το εξωτερικό αλλά από την ίδια την Ελλάδα».
«Ας κινηθούμε μόνοι μας…»
«Ο επιστήμονας όμως πρέπει να έχει μπροστά του τον καθαρό, ελεύθερο ουρανό…» έλεγε πρόσφατα μιλώντας στο «Βήμα» ο κατά πολλούς πιο επιτυχημένος πολιτικά προϊστάμενος στον τομέα της έρευνας των τελευταίων δεκαετιών, Κώστας Φωτάκης (αναπληρωτής υπουργός Ερευνας και Καινοτομίας την περίοδο 2015-2019), ο οποίος και εμπνεύστηκε και συγκρότησε το ΕΛΙΔΕΚ για να στεγάσει τους τομείς της έρευνας και να καλέσει στη χώρα μας νέους επιστήμονες από το εξωτερικό. Μπορούμε σήμερα να ελπίζουμε σε κάτι τέτοιο;
Τα πανεπιστήμια της χώρας πάντως αποφάσισαν να «αναλάβουν δράση». Κι αυτό για να βρεθούν ξανά στην ίδια εξίσωση με τα ερευνητικά κέντρα, από τα οποία αποσυνδέθηκαν όταν τα τελευταία μεταφέρθηκαν στο υπουργείο Ανάπτυξης, όπου βρίσκονται ως σήμερα.
Η Σύνοδος Πρυτάνεων ΑΕΙ έτσι αναμένεται να υπογράψει άμεσα μνημόνιο συνεργασίας με τα ερευνητικά κέντρα της χώρας σε μια προσπάθεια να συρραφούν ξανά οι δεσμοί που πολιτικά έσπασαν, αλλά εκπαιδευτικά και επιστημονικά διατηρούνται στενοί.
Το σχετικό μνημόνιο που θα υπογραφεί στις 19 του μήνα, όπως εξηγεί στο «Βήμα» η πρύτανις του Παντείου Πανεπιστημίου Χριστίνα Κουλούρη, θα έχει ως στόχο να οδηγήσει σε έναν ενιαίο χώρο της έρευνας στην Ελλάδα ανεξαρτήτως των υπουργείων στα οποία υπάγονται οι φορείς της. Και βεβαίως να διαμορφώσει ατζέντα στην Ελλάδα από τους ίδιους τους εκπροσώπους του χώρου.
Οι Ελληνες του εξωτερικού
«Η Ελλάδα είναι μαζί με το Ισραήλ μια από τις χώρες με τα μεγαλύτερα σε σχέση με τον πληθυσμό της ποσοστά επιστημόνων στη διασπορά» λέει σχετικά ο Αγγελος Χανιώτης, καθηγητής στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πανεπιστημίου Πρίνστον των ΗΠΑ και πρόεδρος του ΔΣ της μη κερδοσκοπικής εταιρείας Κόμβος – Δίκτυα του Παγκόσμιου Ελληνισμού.
«Αν και ιδανικά το μεγαλύτερο κέρδος για τη χώρα θα ήταν η φυσική επιστροφή των επιστημόνων αυτών, κέρδος υπάρχει και όταν συμβάλλουν με διάφορες ιδιότητες στην προαγωγή της έρευνας και της καινοτομίας στην Ελλάδα χωρίς να εγκαταλείπουν την έδρα τους στο εξωτερικό» αναφέρει. «Απαραίτητη προϋπόθεση βέβαια για να υπάρξει η αποτελεσματικότερη αξιοποίηση αυτού του δυναμικού είναι η χαρτογράφησή του – όχι η γενική και αόριστη καταγραφή σε καταλόγους εκλογέων που κατοικούν στο εξωτερικό αλλά η στοχευμένη καταγραφή με πληροφορίες, π.χ., για την ειδίκευσή τους».
«Η συγκυρία για την επιστροφή ελλήνων επιστημόνων ειδικά από τις ΗΠΑ είναι εξαιρετικά ευνοϊκή» προσθέτει ο κ. Χανιώτης. «Η Ελλάδα δεν πρέπει να χάσει αυτή την ευκαιρία. Οπως έδειξε πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, σημαντικό κίνητρο για την επιστροφή είναι η δυνατότητα συνέχισης της έρευνας. Σημαντική τροχοπέδη σε αυτό είναι το τέρας της γραφειοκρατίας, όπως επισήμαναν τα παραιτηθέντα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας, και οι (αναγκαστικά) περιορισμένοι δημόσιοι πόροι για την έρευνα. Ετσι είναι σκόπιμο ίσως να ζητηθεί η συνδρομή των κοινωφελών ιδρυμάτων της χώρας για τη χρηματοδότηση ενός δικτύου ερευνητικών κέντρων που απαλλαγμένα από τους μισθολογικούς και λογιστικούς περιορισμούς του Δημοσίου και αφιερωμένα σε τομείς αιχμής, όπως η βιοϊατρική, η ναυτιλία, η τεχνητή νοημοσύνη, το κλίμα και το Διάστημα, θα προσελκύσουν απόδημους επιστήμονες και θα γίνουν μοχλός για την ανάπτυξη της χώρας».
Τα ευρωπαϊκά προγράμματα
Πάντως, πρόσφατη δημοσκόπηση του έγκυρου «Nature» έδειξε ότι μερικές δεκάδες από τους μεγαλύτερους ερευνητές και επιστήμονες των ΗΠΑ σκέφτονται σοβαρά τη μετεγκατάσταση στην Ευρώπη: το 75% των επιστημόνων των ΗΠΑ που απάντησαν στη δημοσκόπηση του «Nature» (με ένα δείγμα περίπου 1.650 ατόμων) σκέφτεται να φύγει από τη χώρα, πολλοί με κατεύθυνση την Ευρώπη και τον Καναδά.
Στην πρόκληση αυτή η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ανακοίνωσε ήδη ένα διετές πακέτο 500 εκατ. ευρώ για να ενθαρρύνει αμερικανούς εμπειρογνώμονες να μετεγκατασταθούν στην Ευρώπη. Στη Γερμανία βρίσκεται σε εξέλιξη το πρόγραμμα «Meitner-Einstein» με στόχο τη δημιουργία έως και 100 θέσεων καθηγητών από τις ΗΠΑ.
Το όνομα του προγράμματος παραπέμπει στη Λίζε Μάιτνερ και τον Αλμπερτ Αϊνστάιν που εγκατέλειψαν τη Γερμανία τη δεκαετία του 1930, λόγω της ανόδου στην εξουσία των Εθνικοσοσιαλιστών.
