«Tο ανθρώπινο σώμα έχει μεταβληθεί σε μαγνήτη από το εμβόλιο του κορωνοϊού». «Ο αγιασμός είναι αποδεδειγμένα και από την επιστήμη θαυματουργός». «Δεκαεννιά εκατομμύρια Eλληνες σκοτώθηκαν στην Παλαιστίνη»… Τι είναι τα παραπάνω; Θεωρίες συνωμοσίας, ψευδοεπιστημονικές προσεγγίσεις ή απλά fake news τα οποία… κόπηκαν από τα συστήματα fact-checking των social media, τα οποία τα προηγούμενα χρόνια προστάτευσαν (όσο ήταν δυνατό) τους χρήστες από την παραπληροφόρηση;
Ωστόσο, όπως μάθαμε τις προηγούμενες ημέρες, οι τίτλοι του τέλους πέφτουν για τον έλεγχο δεδομένων που εμποδίζει τη διασπορά των fake news. Πλέον, η Meta του Μαρκ Ζάκερμπεργκ, στρέφεται σε ένα κοινοτικό μοντέλο αξιολόγησης της πληροφορίας (community notes) αναθέτοντας στους χρήστες τον ρόλο του «ελεγκτή» των γεγονότων. Το γεγονός αυτό, όπως είναι φυσικό, προκαλεί ανησυχίες για την ποιότητα της πληροφορίας που θα διακινείται στις πλατφόρμες, τις ευρύτερες επιπτώσεις στον τομέα της ενημέρωσης αλλά και στην ενίσχυση της παραπληροφόρησης.
«Πρόκειται για έναν κόσμο γεμάτο ακραία βίντεο»
Τι έκαναν όμως πραγματικά οι «fact-checkers» (ερευνητές των ειδήσεων σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα) που εργάζονται στις πλατφόρμες; Οπως μεταφέρει στο «Βήμα» ένας εξ αυτών, με έδρα την Αθήνα και πολυετή εμπειρία ως fact-checker σε μεγάλη πλατφόρμα social media, «πρόκειται για έναν κόσμο γεμάτο ακραία βίντεο, από θεωρίες συνωμοσίας μέχρι ψευδή βίντεο πολέμου. Για παράδειγμα, κυκλοφορούσε η είδηση ότι η Mαράια Κάρεϊ έκανε θυσίες στον Σατανά για να γίνει διάσημη! Το να αφήσεις την αξιολόγηση σε κοινότητες χρηστών θα επιτείνει τη δυσπιστία και θα ενισχύσει την παραπληροφόρηση».
Στροφή στο community notes
Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Μουρλά, διευθυντή του Εργαστηρίου Νέων Τεχνολογιών στην Επικοινωνία, στην Εκπαίδευση και στα ΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, «περνάμε από τον χώρο των εμπειρογνωμόνων στην αξιολόγηση της πληροφορίας από τους ίδιους τους χρήστες, που δεν έχουν ούτε την κατάρτιση ούτε την εμπειρία για να κρίνουν αν κάτι είναι αληθές ή όχι και πολλές φορές δεν είναι αντικειμενικοί. Η απόφαση αυτή δεν οδηγεί σε έναν καλύτερο κόσμο, αλλά σε μεγαλύτερη πόλωση». Απο την πλευρά του, ο Σταύρος Καπερώνης, επίκουρος καθηγητής στον Σχεδιασμό της Εμπειρίας Χρήστη στο Τμήμα Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, υπογραμμίζει πως η μετάβαση στο περίφημο community notes αντικατοπτρίζει «τη στροφή προς πιο «αποκεντρωμένες» ή «συμμετοχικές» μεθόδους εντοπισμού διασταύρωσης της πληροφορίας».
Η μέθοδος αυτή κρίνει ότι έχει πλεονεκτήματα όπως «η ταχύτητα και εμβέλεια, καθώς υπάρχει μεγάλη συμμετοχή χρηστών, που μπορούν να εντοπίζουν γρήγορα ψευδείς ή ανακριβείς πληροφορίες». Ωστόσο, συνεχίζει, «οι περισσότεροι χρήστες δεν έχουν την κατάρτιση ή την εμπειρία για να το κάνουν αποτελεσματικά και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη διάδοση παραπληροφόρησης και μεροληψία».
«Η νέα αυτή πραγματικότητα οδηγεί σε σύγχυση»
Οι ανησυχίες αυτές ενισχύονται από τον Μάριο Παπαευσταθίου, καθηγητή Οικονομίας και Νέων Τεχνολογιών στη δευτεροβάθμια και την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Οπως εξηγεί, μέσω deepfakes και ψευδών ειδήσεων, που είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε, «η νέα αυτή πραγματικότητα οδηγεί σε σύγχυση και μπορεί να υπονομεύσει τη δημοκρατία. Η συρρίκνωση των εξειδικευμένων ομάδων και η εξάρτηση από συστήματα αυτορρύθμισης υπονομεύουν την αξιοπιστία της ενημέρωσης, αφήνοντας τους χρήστες ευάλωτους στην προπαγάνδα».
Το εργαλείο community notes, βασισμένο σε έναν αλγόριθμο που δίνει βαρύτητα στις αξιολογήσεις των χρηστών, παρουσιάζεται ως εναλλακτική του fact-checking. Ομως οι ειδικοί υπογραμμίζουν ότι το μοντέλο αυτό ενέχει σοβαρούς κινδύνους. Ο κ. Καπερώνης παραθέτει τα ευρήματα της έρευνας του MIT Media Lab που αναφέρουν ότι «οι ψευδείς ειδήσεις τείνουν να διαδίδονται ταχύτερα από τις αληθείς, κυρίως λόγω συναισθηματικής φόρτισης. Επομένως εάν το εργαλείο community notes δεν είναι καλά σχεδιασμένο να αναχαιτίσει τέτοιο περιεχόμενο, η παραπληροφόρηση μπορεί να συνεχίσει να εξαπλώνεται». Στα παραπάνω ο κ. Παπαευσταθίου συμπληρώνει χαρακτηριστικά: «Οταν αφήνεις τη συλλογική σοφία να ελέγχει την πληροφορία, διατρέχεις τον κίνδυνο μαζικής χειραγώγησης».
Τι γίνεται στη Γηραιά Ηπειρο
Η Ευρώπη, αντιμέτωπη με τις δικές της προκλήσεις, έχει ήδη λάβει μέτρα για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Παρά τη δέσμευση των εταιρειών στο Δίκτυο Διαφάνειας, εκατομμύρια περιπτώσεις ψευδών ειδήσεων αφαιρέθηκαν από τις πλατφόρμες. Σύμφωνα με τα στοιχεία από το Κέντρο Διαφάνειας της ΕΕ, στην Ελλάδα λιγότερες από 500 διαφημίσεις καταργήθηκαν στο Facebook και στο Instagram λόγω παραπληροφόρησης κατά την περίοδο Ιανουαρίου – Ιουνίου 2024, ενώ σε επίπεδο ΕΕ ο αριθμός αυτός ξεπερνούσε τις 170.000. Επίσης, στο Facebook περισσότερα από 150.000 άρθρα fact-checking χρησιμοποιήθηκαν για να χαρακτηριστούν και να μειωθεί η διασπορά πάνω από 30 εκατ. αναρτήσεις στην ΕΕ. Αντίστοιχα, στο Instagram περίπου 39.000 άρθρα συνέβαλαν στη μείωση της διασποράς σχεδόν ενός εκατομμυρίου αναρτήσεων.