Η ανάδυση του Διαδικτύου ως ανοικτού δικτύου γνώσεων και πληροφοριών προσφέρει σήμερα πρωτόγνωρες δυνατότητες για τη δημιουργία ενός πραγματικού δημόσιου χώρου διαβούλευσης και μάθησης. Στο πλαίσιο αυτό διαφαίνεται η προοπτική μιας καθολικής και ισότιμης πρόσβασης στη γνώση και ενός αυθεντικού διαμοιρασμού της, ο οποίος και θα αποτελεί το θεμέλιο συγκρότησης γνήσιων κοινωνιών της γνώσης. Η γνώση εδώ δεν νοείται ως προνόμιο των ολίγων, αλλά ως καθολικό κοινωνικό αγαθό, άρρηκτα συνδεδεμένο με την έννοια του ψηφιακού ανθρωπισμού (digital humanism: η τεχνολογική πρόοδος υπηρετεί την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημοκρατία) και της ψηφιακής συμμετοχικής δημοκρατίας. Ωστόσο, η εξασφάλιση καθολικής και ισότιμης πρόσβασης στη γνώση μέσω του Διαδικτύου προσκρούει συχνά σε μια σειρά από προβλήματα, μεταξύ των οποίων ανήκουν κυρίως το ψηφιακό χάσμα και το γνωστικό χάσμα, τα οποία για πολλούς ανθρώπους και κοινωνικές ομάδες μοιάζουν πρακτικά ανυπέρβλητα.

Οσον αφορά το ψηφιακό χάσμα, αυτό συνίσταται στην άνιση πρόσβαση σε πηγές και υποδομές του Διαδικτύου, γεγονός που εμποδίζει την ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτών στη σύγχρονη «κοινωνία της γνώσης». Μπορεί να οφείλεται στο υψηλό κόστος των υπολογιστών και των τηλεπικοινωνιών, στην ανισοκατανομή υποδομών μεταξύ πόλης και υπαίθρου, στην αδυναμία πρόσβασης σε ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες, επιστημονικά περιοδικά και βάσεις δεδομένων, στο διαγενεακό χάσμα κατάρτισης, στις πρόσθετες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στις αναπτυσσόμενες χώρες λόγω χαμηλότερου μορφωτικού και ψηφιακού επιπέδου, στις ελλιπείς τεχνολογικές προσαρμογές για τα άτομα με αναπηρία, στην κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας στο Διαδίκτυο, που αποκλείει μεγάλο μέρος των μη αγγλόφωνων χρηστών, ή ακόμα και στην πρόσβαση στο Διαδίκτυο αποκλειστικά στον χώρο εργασίας ή σε Internet cafés.

Το γνωστικό (ή γνωσιακό) χάσμα, από την άλλη μεριά, συνίσταται στην αδυναμία του χρήστη του Διαδικτύου να κατανοήσει και να επεξεργαστεί κριτικά τις παρεχόμενες πληροφορίες. Η μετάβαση από την πληροφορία στη γνώση δεν είναι απλώς ζήτημα επαλήθευσης ποσοτικών ή ποιοτικών στοιχείων. Αντίθετα απαιτεί στοχασμό και ανάπτυξη γνωστικών, κριτικών και θεωρητικών δεξιοτήτων, γιατί η πληροφορία μπορεί είτε να χρειάζεται επιστημονικές μεθόδους ερμηνείας ώστε να διασφαλίζεται η εγκυρότητά της είτε να περιέχει ψευδή, ανακριβή ή ελλιπή δεδομένα που τροφοδοτούν φήμες, όπως συμβαίνει περίπου στο ήμισυ της ροής του Διαδικτύου. Συχνά, ο δημόσιος λόγος στο Διαδίκτυο διαβρώνεται από επιφανειακές ή παραπλανητικές πληροφορίες, καθώς ο καθένας μπορεί σήμερα να ισχυριστεί ότι είναι ειδικός σε κάτι και να αναπτύξει αυτή την «ειδίκευσή» του μέσω ενός ιστολογίου (ακόμα και αν πρόκειται για ζητήματα περιβάλλοντος ή δημόσιας υγείας που είναι ιδιαίτερα σοβαρά). Στο Διαδίκτυο ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος η μάθηση, ως αργή και σύνθετη διαδικασία συστηματικής ανάλυσης, εμβάθυνσης και κατανόησης, να υποκατασταθεί προοδευτικά απλώς από ατομικές στρατηγικές, με τις οποίες το άτομο συγκεντρώνει αυθαίρετα κατακερματισμένα τεμάχια πληροφοριών και διαμορφώνει τη δική του «οντολογία à la carte» (επιλεκτική επιλογή εννοιών, ιδιοτήτων και σχέσεων), εδραιωμένη σε εκ των προτέρων παραδοχές και υποκειμενικές βεβαιότητες.

Ετσι, ακόμη και αν ξεπεράσουμε το ψηφιακό χάσμα και διασφαλίσουμε τεχνικά τη δυνατότητα καθολικής και ίσης πρόσβασης σε πληροφορίες, το γνωστικό χάσμα θα παραμένει: η μετατροπή των πληροφοριών σε γνώση δεν είναι αυτομάτως εγγυημένη. Το αποτέλεσμα είναι ο δημόσιος χώρος να κινδυνεύει να μετατραπεί σε «αυτοκρατορία των πεποιθήσεων» παρά σε «δημοκρατία της γνώσης».

Το γνωσιακό χάσμα όμως, σε συνδυασμό με την ολοένα και ευκολότερη πρόσβαση στην πληροφορία και τη μαζική διάδοσή της, ευνοεί έναν επιβεβαιωτικό και μεροληπτικό μηχανισμό, ο οποίος αποτελεί θεμέλιο της ανθεκτικότητας κάθε πεποίθησης, που συχνά μπορεί να είναι και ανορθολογική. Το Διαδίκτυο, δηλαδή, ενισχύει τον μηχανισμό επιβεβαίωσης των ήδη υπαρχουσών πεποιθήσεων (έστω και προσωρινών), αφού στα κοινωνικά δίκτυα πολλοί άνθρωποι αναζητούν και μοιράζονται πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτά που ήδη πιστεύουν. Ετσι, επιτυγχάνεται και ενισχύεται ο ιδεολογικός εγκλωβισμός τους στις λεγόμενες «filter bubbles». Ταυτόχρονα, το Διαδίκτυο προσφέρει τεχνική υποστήριξη σε όλους όσοι θέλουν να συγκεντρώσουν επιχειρήματα που, μεμονωμένα, μπορεί να φαίνονται ασήμαντα και εύκολα αναιρέσιμα, αλλά που, όταν αθροιστούν, σχηματίζουν ένα σύνολο επιχειρημάτων το οποίο είναι ιδιαίτερα επαχθές, σε χρόνο και σε ενέργεια, για κάποιον να επιχειρήσει να το αποδομήσει.

Το γνωσιακό χάσμα αφορά επίσης και τον αναποφάσιστο χρήστη του Διαδικτύου, ο οποίος, επειδή δεν έχει ακόμη διαμορφώσει σαφή άποψη, είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένος και ευάλωτος στη δομή της «γνωστικής αγοράς» που πρόκειται να εξερευνήσει. Το Διαδίκτυο δεν αποτελεί μια ουδέτερη αγορά γνώσης και πληροφορίας, καθώς η διάταξη και ο σχεδιασμός των παρεχόμενων πληροφοριών, αλλά και τα κίνητρα των φορέων που ελέγχουν τις ψηφιακές πύλες πρόσβασης, επηρεάζουν σημαντικά τις πεποιθήσεις των χρηστών. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω αλγορίθμων και επιλεκτικής προβολής περιεχομένου, που ενσωματώνουν θεσμικές και εμπορικές στοχεύσεις και μέσω των οποίων τα οικονομικά, πολιτικά ή ιδεολογικά συμφέροντα των διαχειριστών υπαγορεύουν ποια δεδομένα αναδεικνύονται, ποια αποκρύπτονται και ποια διαστρεβλώνονται, επηρεάζοντας έτσι την ικανότητα του αναποφάσιστου ατόμου-καταναλωτή να διαμορφώσει τεκμηριωμένη και αντικειμενική άποψη για την πραγματικότητα.

Συμπερασματικά, η δημιουργία ενός ψηφιακού χώρου διαβούλευσης και γνώσης ενσαρκώνει μία μάλλον ουτοπική υπόσχεση. Για να μετατραπεί, ωστόσο, αυτή η υπόσχεση σε πραγματικότητα, είναι απαραίτητο να αντιμετωπιστούν τόσο οι ανισότητες πρόσβασης στο Διαδίκτυο όσο και τα βαθύτερα γνωστικά κενά των χρηστών του. Διαφορετικά διατρέχουμε πάντα τον κίνδυνο να κατακλυστούμε από ανθρώπους που «έχοντας πολλά ακούσει χωρίς να τα διδαχθούνε θα ‘χουν τη γνώμη πως ξέρουνε πολλά, ενώ είναι ανίδεοι στα πιο πολλά και φορτικοί στη συντροφιά τους, και θα έχουν γίνει αντί σοφοί δοκησίσοφοι» (Πλάτων, Φαίδρος).

* Ο κ. Ηλίας Μαδεμλής είναι διδάκτορας Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Paris VIII.