Η αντιμετώπιση της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη είναι ζήτημα υπαρξιακό για την ανθρωπότητα. Ολοι φέρουν μερίδιο ευθύνης και ο καθένας μπορεί και πρέπει να πληρώσει αυτό που του αναλογεί. Ο καταμερισμός είναι εφικτός.

Αυτή τη δραματική διαπίστωση διακήρυξε, στις 23 Ιουλίου, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης σε μια ιστορική γνωμοδότησή του («Obligations of States in Respect of Climate Change»), που κανείς μας πλέον δεν δικαιούται να αγνοεί.

Ο καθένας μας από τη στιγμή που ενεργεί – έστω στο παραμικρό – συμβάλλοντας στην αύξηση της μέσης θερμοκρασίας ευθύνεται. Για την ευθύνη του αυτή δεν έχει σημασία η διαπίστωση της ασήμαντης, ίσως, ζημιάς στο περιβάλλον που ο ίδιος προκαλεί. Αρκεί ότι δεν τηρεί τους κανόνες προστασίας του κλιματικού συστήματος. Εδώ είναι η ουσία της γνωμοδότησης.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Το ασφυκτικό θερμοκήπιο

Η Γη εκπέμπει προς το Διάστημα θερμότητα από αυτήν που δέχεται από τον Ηλιο, ορισμένα όμως αέρια της ατμόσφαιράς της τη συγκρατούν και έτσι ο πλανήτης παραμένει επαρκώς θερμός ώστε να αναπτυχθεί η ζωή που μας περιβάλλει. Ομως, αν τα αέρια αυτά που προκαλούν το ευεργετικό για τη ζωή φαινόμενο του θερμοκηπίου υπεραυξηθούν, τότε συγκρατούν περισσότερη θερμότητα από όση χρεάζεται και η θερμοκρασία της επιφάνειας του πλανήτη αυξάνεται επικίνδυνα. Το θερμοκήπιο απειλεί να μας πνίξει.

Είναι αυτό που συμβαίνει σήμερα στη Γη.

Η επιστημονική κοινότητα, με υψηλό βαθμό συναίνεσης και πιθανολόγησης, έχει βεβαιώσει ότι από ανθρώπινες δραστηριότητες έχει αυξηθεί η εκπομπή αερίων που συντελούν στην υπερβολική ενίσχυση του φαινομένου του θερμοκηπίου (§§ 73, 77, 80). Η επιστημονική κοινότητα έχει βεβαιώσει ακόμη, με υψηλό πάλι βαθμό συναίνεσης και πιθανολόγησης, ότι η μέση θερμοκρασία του πλανήτη, αν θέλουμε να μην καταρρεύσει το κλιματικό σύστημα, δεν πρέπει να αυξηθεί πάνω από 1,5°C από τη μέση θερμοκρασία της προβιομηχανικής εποχής (§§ 83, 85, 224).

Ο αγώνας μας είναι αυτός ο στόχος. Και αυτόν τον στόχο αφορούσε η γνωμοδότηση του Δικαστηρίου.

Το πλανητικό αγαθό

Το Δικαστήριο δέχθηκε ότι το κλιματικό σύστημα αποτελεί ένα παγκόσμιο κοινό αγαθό, από το οποίο εξαρτάται η ύπαρξη της ανθρωπότητας (§ 440). Ολα τα κράτη έχουν υποχρέωση να το προστατεύσουν, είτε έχουν αναλάβει συμβατικές υποχρεώσεις για αυτό είτε όχι (§ 441).

Οι συμβατικές τους υποχρεώσεις προκύπτουν από μια αλληλουχία διεθνών συμφωνιών, που η μία συμπληρώνει την άλλη (§ 195) και που όλες, ως ενιαίο πλέον σύστημα, ενσωματώνουν διαδικασίες ώστε το 2050 η θερμοκρασία του πλανήτη να παραμείνει στο όριο του συν 1,5°C. Κάθε κράτος οφείλει να γνωστοποιεί πόσο συντελεί στην αύξηση της θερμοκρασίας και κάθε κράτος με εθνικά σχέδια οφείλει να επιβάλλει εντός της δικαιοδοσίας του τον πιο αποτελεσματικό τρόπο μείωσης ή απορρόφησης των εκπομπών (§§ 206, 258, 270).

Τις ίδιες κατ’ αποτέλεσμα υποχρεώσεις έκρινε το Δικαστήριο ότι έχουν τα κράτη και με βάση το διεθνές εθιμικό δίκαιο, δηλαδή ανεξάρτητα από υποχρεώσεις που αναλαμβάνουν με τη θέλησή τους (§ 315). Κάθε κράτος οφείλει στη διεθνή κοινωνία να προλαμβάνει αισθητές προσβολές του περιβάλλοντος άλλων κρατών και κάθε κράτος, για να επιτύχει αυτή την πρόληψη, οφείλει να ενεργεί με τη δέουσα επιμέλεια. Είναι η ιδέα της δέουσας επιμέλειας (§§ 280-299, 409) που βοηθά το Δικαστήριο να κρίνει πως ό,τι προηγουμένως δέχτηκε ως συμβατική υποχρέωση των κρατών αποτελεί πλέον και υποχρέωσή τους από το διεθνές εθιμικό δίκαιο.

Είτε έτσι είτε αλλιώς, όλα τα κράτη δεσμεύονται πλέον στον κοινό στόχο (§§ 312, 335). 

Ο καταμερισμός της ευθύνης

Στον καταμερισμό της ευθύνης είναι η πραγματική δικαιική επανάσταση που σηματοδότησε η γνωμοδότηση. Στον δρόμο που χάραξε πέρυσι, είναι αλήθεια, μια σημαντική απόφαση για το ίδιο ζήτημα του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Klimaseniorinnen, no 53600/20, §§ 573, 574, 635-640).

Τι δέχτηκε η γνωμοδότηση;

Οτι σημασία για τον καταμερισμό της ευθύνης έχει αν ένα κράτος, με θετικές ενέργειες ή παραλείψεις, παραβίασε τις διεθνείς του κλιματικές υποχρεώσεις. Αν τις παραβίασε, και αυτό προκύπτει από τα στοιχεία που οφείλει να παρέχει κάθε χρόνο σε διεθνή όργανα, τότε υπέχει διεθνή ευθύνη (§ 431). H απαίτηση αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ παράνομης συμπεριφοράς και ζημιάς αφορά τη ζημιά στο κλιματικό σύστημα εν γένει, όχι συγκεκριμένες καταστροφές (§§ 431, 433).

Ετσι, ένα νησιωτικό κράτος του Ειρηνικού, που, για να μη βυθιστεί από την άνοδο του επιπέδου της θάλασσας – ως συνέπεια της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη –, προβαίνει σε έργα προστασίας των ακτών του, δικαιούται να στραφεί για τις δαπάνες στις οποίες υποβάλλεται κατά οποιουδήποτε άλλου κράτους που δεν σέβεται τις διεθνείς κλιματικές του υποχρεώσεις και να ζητήσει από αυτό ως αποζημίωση το ποσό που αντιστοιχεί στο ποσοστό της παγκόσμιας ρύπανσης από αέρια θερμοκηπίου που παρανόμως αυτό υπερεκπέμπει. Δεν χρειάζεται το νησιωτικό κράτος να αποδείξει και τον αιτιώδη σύνδεσμο μεταξύ της διεθνούς παρανομίας και της συγκεκριμένης καταστροφής που υφίσταται (§§ 357, 447-454).

Η σταγόνα στον ωκεανό

Αυτό εν τέλει είναι το δίδαγμα που απορρέει από τη γνωμοδότηση και που μας αφορά όλους: όπως ευθύνεται κάθε κράτος, μόνο και μόνο επειδή παραβίασε τις διεθνείς του υποχρεώσεις, έτσι ευθύνεται και ο καθένας μας.

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου προκαλείται κυρίως από το διοξείδιο του άνθρακα (75% με 82%), το μεθάνιο (10% με 17%) και το υποξείδιο του αζώτου (5% με 6%). Και αυτά εκπέμπονται από την καύση ορυκτών καυσίμων, τα ψυκτικά αέρια, τα αζωτούχα λιπάσματα, την παραγωγή νάιλον και τσιμέντου, τα κόπρανα των ζώων. Ο καθένας μας, επωφελούμενος από τις συναφείς δραστηριότητες, συμμετέχει στην παραγωγή τους (§ 81).

Το ζητούμενο δεν είναι βέβαια να διακόψουμε όλες αυτές τις δραστηριότητες, αλλά να τις μετριάσουμε όσο γίνεται ή να τις αποφύγουμε, αν αντικαθίστανται, ή και να τις συμψηφίσουμε με άλλες ικανές να απορροφούν τα επικίνδυνα αέρια.

Η κλιματική αλλαγή δεν είναι μια αόριστη ιδέα. Πληττόμεθα από τις συνέπειές της στα πιο βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η ζωή και η υγεία, η ασφάλεια σίτισης, στέγασης, οικογενειακής ζωής. Γι’ αυτό και το δικαίωμα σε ένα περιβάλλον καθαρό, υγιές και βιώσιμο ενθρονίζεται στη γνωμοδότηση ως η βάση όλων των ανθρώπινων δικαιωμάτων (§ 393). Ομως, ως ανθρωπότητα, αν δεν σεβαστούμε το κλίμα και τις υποχρεώσεις μας απέναντί του, κινδυνεύουμε και με ολοσχερή εξαφάνιση (§ 456).

Ο κύριος Ιωάννης Σαρμάς είναι τέως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, επίτιμος πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου.