Με την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, το 2022, αρκετοί διάσημοι ρώσοι καλλιτέχνες αποκλείστηκαν από τις ευρωπαϊκές και τις αμερικανικές σκηνές λόγω της υποστήριξής τους προς τον Βλαντίμιρ Πούτιν. ΄Η επειδή η σιωπή τους μεταφράστηκε ως επιβεβαίωση της στήριξής τους προς τον ρώσο «τσάρο».
Γνωστότερη περίπτωση είναι εκείνη της σοπράνο Αννας Νετρέμπκο η οποία είδε την καριέρα της να καταβαραθρώνεται με τις ακυρώσεις όλων σχεδόν των παραστάσεών της και με τη διακοπή των συμβολαίων της με θέατρα όπως η Μητροπολιτική Οπερα της Νέας Υόρκης, η Σκάλα του Μιλάνου και η Κρατική Οπερα της Βιέννης.
Παρόμοιες συνέπειες αντιμετώπισε και ο μαέστρος Βαλέρι Γκέργκιεφ που βρέθηκε ξαφνικά να χαρακτηρίζεται persona non grata από τις μεγάλες ορχήστρες που μέχρι τότε έδιναν μάχες για να τον αποκτήσουν. Η Νετρέμπκο εξέδωσε ανακοίνωση όπου καταδίκαζε κάθε πολεμική σύρραξη αλλά και προσπαθούσε να κρατήσει ισορροπίες ανάμεσα στις δύο πλευρές. Ο Γκέργκιεφ προτίμησε τη σιωπή.
Αν όμως η Ευρώπη τον τιμώρησε για τις σχέσεις του με τον Πούτιν, η μαμά Ρωσία τον επιβράβευσε. Τον Δεκέμβριο του 2023 ο διάσημος μαέστρος διορίστηκε νέος γενικός διευθυντής του Θεάτρου Μπαλσόι, με θητεία πενταετή, υπογεγραμμένη από τον πρωθυπουργό Μιχαήλ Μισούστιν. Ο Γκέργκιεφ αντικατέστησε τον Βλαντίμιρ Ουρίν που όπως γράφτηκε «απαλλάχθηκε από τη θέση έπειτα από δικό του αίτημα».
Πριν από μερικές εβδομάδες γράφτηκε πως ο μαέστρος Βαλέρι Γκέργκιεφ το 2026 θα περιοδεύσει σε διάφορες πόλεις της Ισπανίας. Αν αυτό επιβεβαιωθεί, θα είναι οι πρώτες εμφανίσεις του στην Ευρώπη από το 2022.
Η αποχώρηση του Ουρίν από τα Μπαλσόι δεν αποτέλεσε όμως έκπληξη, καθώς ήδη από το 2022 ο Πούτιν είχε προτείνει στον Γκέργκιεφ να αναλάβει τόσο το Θέατρο Μαριίνσκι όσο και το Θέατρο Μπαλσόι και να τα ενώσει. Επιπλέον ο Ουρίν, αν και παλαιότερα είχε στηρίξει τις πολιτικές του Πούτιν στην Κριμαία και στην Ουκρανία, στη συνέχεια είχε διαφωνήσει ανοιχτά με τον πόλεμο, γεγονός που τον είχε ρίξει σε δυσμένεια.
Νέα συμβόλαια, νέες περιοδείες
Οι εποχές αλλάζουν με γρήγορους ρυθμούς. Πριν από μερικές εβδομάδες γράφτηκε πως ο Γκέργκιεφ το 2026 θα περιοδεύσει σε διάφορες πόλεις της Ισπανίας. Αν αυτό επιβεβαιωθεί, θα είναι οι πρώτες εμφανίσεις του στην Ευρώπη από το 2022, οπότε είχε απολυθεί από τις θέσεις του στο Φεστιβάλ του Βερμπιέ, στη Φιλαρμονική του Ρότερνταμ και στη Φιλαρμονική του Μονάχου.
Την ίδια στιγμή η Αννα Νετρέμπκο κάνει δυναμικό comeback. Στις 3 Φεβρουαρίου επέστρεψε, για πρώτη φορά μετά το ξέσπασμα του Ρωσο-ουκρανικού πολέμου, στις ΗΠΑ για να πάρει μέρος σε γκαλά της Palm Beach Opera. Λίγο μετά η Κρατική Οπερα της Ουγγαρίας απέρριψε το αίτημα του πρέσβη της Ουκρανίας στη χώρα να ακυρώσει προγραμματισμένο ρεσιτάλ της σταρ.
Εκπρόσωπος του θεάτρου δήλωσε πως «η όπερα δεν είναι πολιτικός ή στρατιωτικός θεσμός και οι καλλιτέχνες δεν είναι πολιτικοί ή στρατιώτες. Επιπλέον, η Ουγγαρία δεν είναι εμπόλεμη χώρα και δεν θέλει να παίξει τον ρόλο ενός ανεπιθύμητου κριτή σε μια άλυτη αδελφική σύγκρουση». To ρεσιτάλ δόθηκε τελικά κανονικά, στην προγραμματισμένη ημερομηνία, δηλαδή στις 23 του περασμένου Μαρτίου, με τη συμμετοχή του πρώην συζύγου της Νετρέμπκο, αζέρου τενόρου Γιουσίφ Εϊβάζοφ.
Επεται συνέχεια: Σύμφωνα με όσα έχουν ανακοινωθεί μέχρι στιγμής η ακριβοπληρωμένη σταρ θα επιστρέψει και στη Σκάλα του Μιλάνου για να ερμηνεύσει τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2026 την Αμπιγκαΐλε στον «Ναμπούκο» του Βέρντι. Θα έχει προηγηθεί η επιστροφή της στην Κρατική Οπερα του Βερολίνου για τον «Τροβατόρε» του Βέρντι στις 15 Μαΐου 2025 και ακολούθως για μια νέα παραγωγή του «Χορού μεταμφιεσμένων» του ίδιου συνθέτη, τον Απρίλιο του 2026.
Η καλλιτεχνική διευθύντρια του θεάτρου Ελιζαμπέτ Σομπoτκά όταν ρωτήθηκε σχετικά δήλωσε: «Νομίζω πως είναι πλέον αποδεκτό πως η Νετρέμπκο ήταν έναν θύμα των περιστάσεων. Συνολικά, η κατάσταση είναι πολύ μπερδεμένη· υπάρχουν πολύ πιο σημαντικά πράγματα για τα οποία μπορεί κανείς να ανησυχεί τώρα, ειδικά εν όψει της έλλειψης υποστήριξης προς την Ουκρανία».
Η ρωσίδα υψίφωνος θα εμφανιστεί επίσης τον ερχόμενο Ιούνιο στην Κρατική Οπερα της Βιέννης με την «Ντάμα Πίκα» του Τσαϊκόφσκι, τον Ιούλιο στην Οράνζ με τον «Τροβατόρε» του Βέρντι και αμέσως μετά στην Αρένα της Βερόνα με τον «Ναμπούκο» και την «Αΐντα» του ίδιου συνθέτη. Στις 13 Αυγούστου θα δώσει ρεσιτάλ στο Φεστιβάλ Πουτσίνι που οργανώνεται στην Torre del Lago και τον Οκτώβριο θα ερμηνεύσει τον «Χορό μεταμφιεσμένων» στο Σαν Κάρλο της Νάπολι.
Με αφορμή την πρόσφατη ανακοίνωση της επανεμφάνισής της, έπειτα από έξι χρόνια, και στη Βασιλική Οπερα του Λονδίνου, με την «Τόσκα» του Πουτσίνι, ο νέος μουσικός διευθυντής του θεάτρου Γιάκουμπ Χρούσα δήλωσε: «Ο θίασός μας πρέπει να συνεργάζεται με τους κορυφαίους τραγουδιστές, στους οποίους ανήκει και εκείνη».
Ο ίδιος χαρακτήρισε την απόλυσή της από τη Μετροπόλιταν Οπερα «υποκριτική» και υπογράμμισε «ξέρω ότι καταδίκασε τον πόλεμο και δεν έχω κανέναν λόγο να μην πάρω στα σοβαρά τη δήλωσή της». Παρόμοια σχόλια είχε κάνει παλαιότερα ο μαέστρος Αντόνιο Παπάνο παίρνοντας το μέρος των εκδιωγμένων Ρώσων και υπενθυμίζοντας το αυτονόητο: «Πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη πως αυτοί οι άνθρωποι έχουν οικογένειες στη Ρωσία, ας είμαστε λοιπόν προσεκτικοί στο τι λέμε και πώς προσπαθούμε να αποκλείσουμε κάποιον από τη δουλειά του και να τον εμποδίσουμε να συνεχίσει τη ζωή του».
Ενα καταναγκαστικό διάλειμμα
Σε αντίθεση με τη Νετρέμπκο ο βαθύφωνος Ιλντάρ Αμπντραζάκοφ, ένας ακόμα ρώσος τραγουδιστής που κατηγορήθηκε ως φίλος του Πούτιν (δεδομένου ότι είχε υποστηρίξει ανοιχτά την επανεκλογή του το 2023) και είδε τη διεθνή καριέρα του να καταρρέει, παραμένει «εγκλωβισμένος» στη Ρωσία, καθώς οι εμφανίσεις του στη Δύση είναι ελαχιστότατες.
Αν στην αρχή είχε δεχτεί τις ακυρώσεις των παραστάσεών του στωικά – «χρειάζομαι να κάνω ένα διάλειμμα» – σε ανακοίνωση που εξέδωσε πριν από μερικούς μήνες ήταν πιο ειλικρινής: «Είμαι σίγουρος ότι όλοι οι συνάδελφοί μου θα συμφωνήσουν μαζί μου πως ως καλλιτέχνες τραγουδάμε και παίζουμε για εσάς» δήλωσε.
«Ποτέ δεν διαχώρισα το κοινό μου με βάση τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία ή τις πολιτικές απόψεις. Το θέατρο είναι ένας ναός από μόνο του. Ομως έχουν έρθει νέες εποχές. Εποχές όπου οι πολιτικοί εισέρχονται στον ναό της τέχνης και της μουσικής και καθορίζουν το καλύτερο καστ. Οποιες και αν είναι οι συνθήκες, ελπίζω ακόμα να μπορέσω να συναντήσω το κοινό μου σε όλο τον κόσμο και να μοιραστώ την τέχνη μου μαζί του σύντομα».
«Εχουν έρθει νέες εποχές. Εποχές όπου οι πολιτικοί εισέρχονται στον ναό της τέχνης και της μουσικής και καθορίζουν το καλύτερο καστ» έχει δηλώσει ο «εγκλωβισμένος» στη Ρωσία βαθύφωνος Ιλντάρ Αμπντραζάκοφ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Michael Poehn
Στην ίδια θέση με τον Αμπντραζάκοφ βρίσκεται η υψίφωνος Χίμπλα Γκερτσμάβα που ως υποστηρίκτρια του Πούτιν είχε το 2022 εκδιωχθεί από τη Μετροπόλιταν Οπερα. Η Γκερτσμάβα τραγουδάει πλέον σχεδόν αποκλειστικά στη Ρωσία.
Αλλά και ο ελληνορώσος μαέστρος Θεόδωρος Κουρεντζής δεν έδωσε πέρυσι προγραμματισμένη συναυλία στη Βιέννη έπειτα από αντιδράσεις της ουκρανής μαέστρου Οξάνα Λίνιβ, η οποία τον κατηγόρησε πως αν και κατέχει ρωσικό διαβατήριο δεν έχει αποστασιοποιηθεί δημοσίως από τη ρωσική επίθεση στην Ουκρανία. Γράφτηκε πως εκτός από τη Λίνιβ και άλλοι ουκρανοί μουσικοί αρνήθηκαν να παίξουν υπό τη διεύθυνσή του.
Πάντως ο Κουρεντζής συνεχίζει τη διεθνή καριέρα του με εμφανίσεις σε όλη την Ευρώπη. Σύμφωνα με το χρονολόγιο της ιστοσελίδας του, τον Απρίλιο είχε συναυλίες στο Αμβούργο, το Βερολίνο, το Μόναχο, τη Στουτγάρδη και τη Ρώμη. Στις 19 Ιουλίου θα διευθύνει την Utopia, την ορχήστρα που ο ίδιος ίδρυσε, στην Επίδαυρο σε έργα Μάλερ και αμέσως μετά θα εμφανιστεί στο Φεστιβάλ του Βερμπιέ, στο Σάλτσμπουργκ και στη Βρέμη.
Η επιστροφή των ρώσων καλλιτεχνών στις διεθνείς σκηνές δείχνει πως ο κόσμος της τέχνης, όσο κι αν επηρεάζεται από τις πολιτικές εξελίξεις, ακολουθεί τελικά τη δική του διαδρομή. Οι αποκλεισμοί, οι αμφιλεγόμενες αποφάσεις και οι δημόσιες αντιδράσεις δεν φαίνονται ικανές να σβήσουν το ταλέντο και τη δημοφιλία ορισμένων από τους μεγαλύτερους αστέρες της κλασικής μουσικής.
Ωστόσο, οι διαχωριστικές γραμμές δεν έχουν ακόμα εκλείψει. Ενώ κάποιοι επιστρέφουν σταδιακά στις διεθνείς σκηνές, άλλοι παραμένουν αποκλεισμένοι, εγκλωβισμένοι σε μια πραγματικότητα όπου τέχνη και πολιτική μπλέκονται με τρόπο ομιχλώδη. Θα έρθει άραγε ποτέ η εποχή όπου οι καλλιτέχνες θα κρίνονται αποκλειστικά για το έργο τους και όχι για τα πολιτικά πιστεύω τους και για τις πολιτικές ισορροπίες που διαμορφώνονται γύρω τους; Στο μεταξύ, η μουσική θα συνεχίσει να ταξιδεύει αναζητώντας το κοινό της σε έναν κόσμο που αλλάζει διαρκώς.
