Ποιος απειλεί τη δημοκρατία; Το ερώτημα που επανέρχεται σε βαθμό μηρυκασμού – ειδικά από την ημέρα που η ανθρωπότητα πέρασε το κατώφλι της διακυβέρνησης Τραμπ 2.0– επιδέχεται πολλαπλών ή μάλλον, για να είναι κανείς ακριβής, ανεξάντλητων απαντήσεων. Τη δική της ερμηνεία αποφάσισε να δώσει η Πέτρα Κόστα, αναδεικνύοντας μια μάλλον άγνωστη στην οικουμένη αλλά αναντίρρητα ασύμμετρη απειλή για το δημοκρατικό κεκτημένο της γενέτειράς της Βραζιλίας.
Η 42χρονη δημιουργός, η οποία το 2020 κατέκτησε δάφνες οικουμενικής αναγνωρισιμότητας και προκάλεσε τη μήνη του τότε προέδρου της χώρας Ζαΐχ Μπολσονάρο χάρη στο ντοκιμαντέρ της «The Edge of Democracy» που συμπεριλήφθηκε στις υποψηφιότητες των βραβείων Όσκαρ εκείνης της χρονιάς, δεν περίμενε βέβαια την επανεκλογή του Τραμπ για να θίξει ένα ζήτημα που αποτελεί σχεδόν ταμπού: τη σχέση αλλά κυρίως τη διαπλοκή μεταξύ εκτελεστικής εξουσίας και ποιμένων της θρησκευτικής πίστης.
Η δημιουργός του ντοκιμαντέρ «Αποκάλυψη στους Τροπικούς» Πέτρα Κόστα. © Diego Bresani
Ευλογημένος ο ερχόμενος
Η Κόστα που στα χρόνια της απόλυτης κυριαρχίας του Μπολσονάρο (2019-2023) στοχοποιήθηκε ως εθνική μειοδότρια και ενσάρκωσε τον ιδανικό αποδιοπομπαίο τράγο αποφάσισε να αναδείξει το προφανές, το οποίο ελάχιστοι στη χώρα της τολμούσαν να θίξουν. Τον τρόπο που οι πανίσχυροι, ζάμπλουτοι και επιδραστικοί πάστορες της Ευαγγελικής Εκκλησίας έγιναν το άρμα που έφερε στην εξουσία έναν αρχετυπικά μέτριο – και σχεδόν απαξιωμένο μέχρι το ξεκίνημα της μετεωρικής ανέλιξής του- πολιτικό άνδρα. Τον Μπολσονάρο.
Της πήρε τέσσερα χρόνια συστηματικής έρευνας και κινηματογράφησης για να καταγράψει και να χωρέσει σε 110 λεπτά της ώρας μια απ’ την ζωή βγαλμένη ιστορία που θα συναγωνιζόταν στα ίσα ακόμα και την πιο σκοτεινή δυστοπία. Το ντοκιμαντέρ της με το σαφή και καίριο τίτλο «Αποκάλυψη στους Τροπικούς» έκανε πρεμιέρα στο περσινό Φεστιβάλ Βενετίας και πριν από λίγες ημέρες έγινε διαθέσιμο στο Netflix, προκαλώντας ακόμα και στη χώρα μας, στις εσχατιές της βαλκανικής χερσονήσου μάλλον δυσθεώρητο ενδιαφέρον για κάτι που συνέβη 10.000 χιλιόμετρα ή 17 ώρες πτήσης μακριά.
Περιμένοντας τον Μεσσία
Η Κόστα πιάνει το νήμα της αφήγησης από τις από τις αρχές της δεκαετίας του ‘60. Όταν η ουτοπία μιας νέας πρωτεύουσας είχε πλέον αρχίσει να παίρνει σάρκα και οστά. Στα θεμέλια των – εμβληματικών σήμερα- μοντερνιστικών κτιρίων της Μπραζίλια ο βραζιλιάνικος λαός στερέωνε την πίστη του στις τρεις διακριτές εξουσίες και την ελπίδα του για μία νέα εποχή δημοκρατίας. Ήταν μάταιος κόπος. Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 1ης Απριλίου του 1964 ακρωτηρίασε με βία την ελπίδα και έβαλε ό,τι απέμεινε στον πάγο για 21 χρόνια, μέχρι δηλαδή την πτώση του καθεστώτος.
Η σύντομη ιστορική αναδρομή είναι μάλλον απαραίτητη για να κατανοήσει ο τηλεθεατής τους λόγους και τις βαθύτερες αιτίες που ο Μπολσονάρο και η ακραία και τοξική ρητορική του βρήκε ευήκοα ώτα στους ψηφοφόρους της χώρας. Όπως και η υπενθύμιση γεγονότων από το όχι τόσο μακρινό πολιτικά και κοινωνικά ταραγμένο παρελθόν της χώρας.
Άραγε θα είχε πετύχει ο Μπολσονάρο να ηγηθεί της χώρας χωρίς την οργή και την απογοήτευση που πυροδότησε το σκάνδαλο διαφθοράς που απομάκρυνε την πρόεδρο Ντίλμα Ρούσεφ το 2016 από το αξιώμά της αλλά και η φυλάκιση για 580 ημέρες του νυν προέδρου της χώρας Λούλα ντα Σίλβα με κατηγορίες για ξέπλυμα χρήματος και διαπλοκή; Πιθανότατα όχι. Σίγουρα ο 70χρονος σήμερα Μπολσονάρο δε θα είχε γίνει κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού δίχως τη συνδρομή της Ευαγγελικής Εκκλησίας που του προσέδωσε διαστάσεις Μεσσία.
Κραυγές & κωλοτούμπες
Σύμπτωση ή όχι το 2016 ο πρώην πρόεδρος της χώρας βαφτίστηκε μαζί με τους τρεις γιους του στον ποταμό Ιορδάνη από πάστορα της Εκκλησίας της Πεντηκοστής και επέλεξε το όνομα Μεσσίας. Οι θρησκευτικοί κήρυκες ενός ποιμνίου που μεγαλώνει εκθετικά τις τελευταίες δεκαετίες – υπολογίζεται ότι στην Ευαγγελική Εκκλησία ανήκει πλέον περί το 30% των Βραζιλιάνων- έβαλαν σκοπό τους να αποδείξουν πως ο Μπολσονάρο εκτός από το όνομα είχε και τη χάρη.
Προεξάρχων της προεκλογικής καμπάνιας του τότε υποψήφιου προέδρου έγινε ένας από τους ισχυρότερους πάστορες. Ο Σίλας Μαλαφάια, τον οποίο ήδη από το 2012 το αμερικανικό οικονομικό περιοδικό Forbes είχε περιλάβει στη λίστα με τους πιο ισχυρούς και πλούσιους θρησκευτικούς ηγέτες της Βραζιλίας. Το ακόμα πιο εντυπωσιακό στην περίπτωση του τηλε-κήρυκα με τους πύρινους μισαλλόδοξους λόγους, τις ψεκασμένες απόψεις και το περίσσευμα τοξικότητας είναι πως έως τα μέσα των 00s προπαγάνδιζε υπέρ των σοσιαλιστών του Λούλα.
Ο Λούλα ντα Σίλβα πέρασε 580 ημέρες στη φυλακή με κατηγορίες για διαπλοκή και ξέπλυμα χρήματος. Πλέον βρίσκεται στην τρίτη θητεία του ως πρόεδρος της Βραζιλίας
Η μετάλλαξή του και η προσχώρησή του στο στρατόπεδο του Μπολσονάρο ήταν μια περίτεχνη κυβίστηση που όμως δεν παραξένεψε πολλούς. Άλλωστε ο Μαλαφάια με τον οποίο η Κόστα συνομίλησε τόσο στη διάρκεια της προεκλογικής καμπάνιας και της διακυβέρνησης Μπολσονάρο όσο και μετά την ήττα του στις εκλογές του 2022 είναι από τους τύπους που ακούγονται όχι λόγω της σκέψης ή των επιχειρημάτων τους. Αλλά απλώς επειδή κάνουν φασαρία.
Γυαλιά καρφιά
Ο Μαλαφάια, που μεταξύ άλλων κατηγορείται από τους αντιπάλους του για τον τρυφηλό βίο του μέρος του οποίου είναι κι ένα ιδιωτικό αεροσκάφος με το σημαδιακό όνομα «Δώρο Θεού», ήταν ο ένας αλλά όχι ο μόνος εκκλησιαστικός παράγοντας που λειτούργησε ως κομματάρχης του Μπολσονάρο. Πάντως, όσο πύρινος κατά των εχθρών του υπήρξε τα χρόνια που ο πρόεδρος βρισκόταν στο απόγειό του τόσο λάβρος έγινε κατά του άλλοτε επιστήθιου φίλου του όταν ηττήθηκε από τον Λούλα.
Η πλατεία των Τριών Εξουσιών στην Μπραζίλια μετά την κατάληψη των οπαδών του Μπολσονάρο το φθινόπωρο του 2022
Αφού ο Μπολσονάρο δεν ικανοποίησε το αίτημα του Μαλαφάια για πραξικόπημα και ο οπαδικός όχλος που τα έκανε γυαλιά καρφιά στην πλατεία των Τριών Εξουσιών μην αναγνωρίζοντας το αποτέλεσμα των εκλογών του 2022 διελύθη στα εξ ων συνετέθη, ήταν η ώρα ο άνθρωπος που τον ανέδειξε να τον αποδομήσει.
Εκτός από τον παρεμβατικό πάστορα που θα στοιχημάτιζε κανείς πως κοιμάται έχοντας στο προσκεφάλι όχι τη Βίβλο αλλά με τον «Ηγεμόνα» του Μακιαβέλι, η Πέτρα Κόστα κατάφερε να έχει στο ντοκιμαντέρ της συνεντεύξεις τόσο με τον Μπολσονάρο όσο και με τον Λούλα. Είναι μάλιστα εντυπωσιακή η στροφή του τελευταίου προς τα θεία – ή μάλλον προς την Ευαγγελική Εκκλησία- έπειτα από τα αποτελέσματα του πρώτου γύρου των προεδρικών εκλογών του ‘22 που τον έφερναν πίσω από τον αντίπαλό του.
Ενα βραχιόλι για τον πρώην πρόεδρο
Βεβαίως περισσότερο εντυπωσιακές από τις συνομιλίες με τους πρωταγωνιστές είναι οι ίδιες οι εικόνες που κατέγραψε η Κόστα. Τα στιγμιότυπα από την απόπειρα δολοφονίας του Μπολσονάρο σε προεκλογική συγκέντρωση του 2018, οι μαζικές επικλήσεις υπέρ του στις Εκκλησίες των Ευαγγελιστών, οι γονυκλισίες και τα δάκρυα των πιστών μετά το άδοξο τέλος της πολιτικής καριέρας του, τα δημόσια κτίρια της Μπραζίλια να γίνονται λαμπόγυαλο από οργισμένους θεοσεβούμενους πολίτες που δε βαστούσαν να χάσουν τον «Μεσσία» τους.
Το ντοκιμαντέρ της Πέτρα Κόστα έκανε πρεμιέρα στο περσινό Φεστιβάλ Βενετίας ενώ πλέον είναι διαθέσιμο στον κατάλογο του Netflix
Το ντοκιμαντέρ της Βραζιλιάνας δημιουργού είναι όντως μια αποκάλυψη. Όχι όμως από εκείνην στην οποία πόνταρε παίζοντας τα ρέστα της τοξικότητάς του ο Μπολσονάρο. Παρεμπιπτόντως, ο πρώην πρόεδρος εδώ και μία εβδομάδα προσπαθεί να συνηθίσει το νέο του αξεσουάρ, ήτοι το ηλεκτρονικό βραχιόλι παρακολούθησης. Ήταν η ποινή που του επιβλήθηκε από το ανώτατο δικαστήριο της Βραζιλίας για την κατηγορία της υποκίνησης πραξικοπήματος. Αυτά παθαίνει όποιος δεν ξέρει να χάνει. Στις δημοκρατίες πάντα.
