Έρποντας και από τις σκοτεινές πύλες του παλατιού του Κρέοντα θα μπει ο Χορός στον εντυπωσιακό μηχανοκίνητο δίσκο του Ούλριχ Ράσε όπου στη συνέχεια θα πρέπει να σταθεί όρθιος για περίπου τρεις ώρες σε μία σισύφεια παράσταση – πρόκληση για τη σωματική αντοχή των ηθοποιών. Στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή σε δραματουργία της Antigone Akgün, που είδαμε σε παγκόσμια πρώτη να ανοίγει τα Επιδαύρια την Παρασκευή 27 Ιουνίου, στην επέτειο των 70 τους χρόνων, ο Γερμανός σκηνοθέτης έπραξε αυτό που είχε δηλώσει ότι θα κάνει, να εστιάσει στον Κρέοντα, προκειμένου να διερευνήσει το πρίσμα της πραγματιστικής διακυβέρνησης και την ανάγκη διατήρησης της πολιτειακής τάξης. Η Αντιγόνη παρέμεινε φιγούρα ηρωική, επιδραστική, χωρίς ενδεχομένως την δεσπόζουσα ενέργεια άλλων μεταμορφώσεων της σοφόκλειας τραγωδίας.

«Ο αυστηρός φορμαλισμός κατέστησε το έργο δύσκολο στη θέαση, όπως και η μονότονη εκφορά του λόγου»

Τρεις ημέρες μετά την πρώτη της παρουσίαση, η παράσταση του Ράσε, συμπαραγωγή του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και του Εθνικού Θεάτρου, παραμένει μία πρόκληση και για τους θεατές, ένα δυσεπίλητο αίνιγμα, που σαφώς δίχασε από το πρώτο δεκάλεπτό του στο αρχαίο θέατρο Επιδαύρου. Ο αυστηρός φορμαλισμός κατέστησε το έργο δύσκολο στη θέαση, όπως και η μονότονη εκφορά του λόγου, η αέναη κίνηση πάνω στον περιστρεφόμενο δίσκο ήταν ένα ρίσκο καταπόνησης των ηθοποιών που δεν πέρασε απαρατήρητο, το κείμενο διασκευάστηκε κοφτά πάνω στην ποιητική μετάφραση του Νίκου Α. Παναγιωτόπουλου χωρίς τα γνώριμα δίπολα της τραγωδίας του Σοφοκλή (καμία Ισμήνη εδώ, μετά τη αποχώρηση της Κίττυ Παϊταζόγλου από την παράσταση και καμία Ευριδίκη) αλλά και χωρίς το γ΄ στάσιμο του έρωτα (Έρως ανίκατε μάχαν) οπότε ξένισε, η αντίστιξη ανάμεσα στα λεγόμενα του Κρέοντα και αυτά της Αντιγόνης που λογικά θα αναδείκνυε την προστατευτική υπέρ της κρατικής σταθερότητας, οπτική, του πρώτου, παρέμεινε συγκλονιστικά μια νικηφόρα μάχη υπέρ της ηθικής της δεύτερης.

Θυμίζουμε, πολύ σύντομα, ότι σε αυτή, τη γνωστή από τα χρόνια του λυκείου, τραγωδία στην οποία διαρκώς επιστρέφουμε μέσω πολλαπλών παραστάσεων και αναγνώσεων, ότι η Αντιγόνη είναι η τελευταία του οίκου των Λαβδακιδών. Η κόρη του Οιδίποδα και της Ιοκάστης θάβει τον αδελφό της Πολυνείκη, μετά από εκστρατεία του δεύτερου κατά της Θήβας και μονομαχία με τον αδελφό του Ετεοκλή, στην οποία σκοτώνονται και οι δύο, αφού ο Ετεοκλής είχε αρνηθεί να παραχωρήσει την εξουσία στον Πολυνείκη, κατά τα πρότυπα διακυβέρνησης που είχαν συμφωνηθεί. Παρά την εντολή του Κρέοντα να παραμείνει άθαφτος ο Πολυνείκης για παραδειγματισμό, η Αντιγόνη θέτει την αγάπη για τον αδερφό της υπεράνω της υπόστασης του κράτους. Αντιμέτωπος με τις συνέπειες ενός εμφυλίου, ο Κρέων διατάζει να μην ταφεί ο Πολυνείκης, εφόσον ηγήθηκε της εξέγερσης κατά της Θήβας. Η απόφαση αυτή υπογραμμίζει την πεποίθησή του ότι η αφοσίωση στο κράτος είναι ύψιστης σημασίας και η προδοσία πρέπει να τιμωρείται αυστηρά, ώστε να διατηρείται η κρατική σταθερότητα.

Ο Γιώργος Γάλλος ως Κρέων και ο Χορός, με τους Γιώργο Ζιάκα, Δημήτρη Καπουράνη, Μάριο Κρητικόπουλο, Ιωάννη Μπάστα, Βασίλη Μπούτσικο, Γιώργη Παρταλίδη, Θανάση Ραφτόπουλο, Γκαλ Ρομπίσα, Γιάννη Τσουμαράκη, Στρατής Χατζησταματίου. Φωτογραφία: Θωμάς Δασκαλάκης

Τραγικός ο Κρέων, πράγματι, και υποδειγματικός ο Γιώργος Γάλλος στην ενσάρκωση της εμμονικής φιγούρας του επί σκηνής μέχρι την ολοκληρωτική ηθική και υπαρξιακή εξόντωσή του, δοσμένος βέβαια, αποστασιοποιημένα, όπως και όλο το έργο, κατά την σκηνοθετική προσέγγιση του Ράσε. Σκηνοθεσία που απορρέει από την χορογραφική προσήλωση του – τον σύγχρονο χορό που έχει εντάξει στη σκηνοθετική του ματιά, αυστηρά υποταγμένου εδώ στις επιταγές της αισθητικής του εξπρεσιονισμού και της αφοσίωσης των ηθοποιών στην επαναληπτικότητα που επιτάσσει η αέναη συστροφή του δίσκου. Θαυμαστό επίτευγμα η απόλυτη πειθαρχία και ο συντονισμός των ηθοποιών στις απαιτήσεις αυτής της κίνησης που προσομοιάζει στην αδυναμία των ανθρώπων να ξεφύγουν από τον αδυσώπητο χρόνο, αγκομαχώντας υπό το βάρος των προσωπικών επιλογών, με τον απόηχο του ρολογιού να μετρά προς την αναμέτρησή τους με τη μοίρα.

«Η προσέγγιση του Ούλριχ Ράσε στην αρχαία τραγωδία αντανακλά αναμφίβολα τις καταβολές της σχέσης ρυθμού και γερμανικού θεάτρου, που είναι ισχυρή στη γερμανική σκηνοθετική παράδοση»

«Η προσέγγιση του Ούλριχ Ράσε στην αρχαία τραγωδία αντανακλά αναμφίβολα τις καταβολές της σχέσης ρυθμού και γερμανικού θεάτρου, που είναι ισχυρή στη γερμανική σκηνοθετική παράδοση, και την ευθεία σύνδεση της μπρεχτικής, επικής φόρμας με την υπαγωγή του κειμένου στη σκηνική ερμηνεία, με την ισότιμη συνδρομή των τεχνών (τη μουσική, τη σκηνογραφία, τους φωτισμούς κλπ) στη λογική της διακοπής, της ανασύνθεσης, του κολάζ, όπως την ανέλυσε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν», σημειώνει η Δήμητρα Κονδυλάκη, επίκουρη καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ, δραματολόγος και μεταφράστρια με αφορμή την παράσταση του «Αγαμέμνονα» στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου το 2023 σε σκηνοθεσία Ούλριχ Ράσε.

Η Κόρα Καρβούνη ως Αντιγόνη στην παράσταση του Ούλριχ Ράσε. Φωτογραφία: Θωμάς Δασκαλάκης

Κι αν ο «Αγαμέμνονας» κυρίως ενθουσίασε πρωτοσυστήνοντας τον ξεχωριστό Γερμανό σκηνοθέτη στο ελληνικό κοινό, η «Αντιγόνη» μπορούμε να πούμε ότι έκανε το αντίθετο, προτείνοντας εκ νέου μια διανοητική προσέγγιση στην τραγωδία που προϋποθέτει όχι μόνο καλή γνώση εκ των προτέρων της θεματολογίας του έργου, αλλά και αντοχές του θεατή στην εκτεταμένη χρονική του διάρκεια και τη μονότονη επαναληπτικότητά του. Μια δύσκολη άσκηση εν μέσω του καύσωνα της περασμένης Παρασκευής, το βράδυ της οποίας παρακολουθήσαμε κι εμείς την παράσταση μαζί με χιλιάδες θεατές – πάνω από 7.000 θα λέγαμε ότι ήταν – στο σχεδόν κατάμεστο αργολικό θέατρο (η παράσταση ήταν sold out το Σάββατο ενώ τα εισιτήρια ήταν σχεδόν εξαντλημένα για την παράσταση της Κυριακής). Σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση του Εθνικού Θεάτρου, περισσότεροι από 25.000 θεατές παρευρέθηκαν στην συμπαραγωγή του Εθνικού με το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου.

Ωστόσο θαυμάσαμε την υποβλητική μουσική σε σχεδιασμό του Άλφρεντ Μπουκς, με τη ζωντανή ορχήστρα των Νεφέλη Σταματογιαννοπούλου και Χάρη Παζαρούλα στο κοντραμπάσο, Νίκο Παπαβρανούση και Ευαγγελία Σταύρου στα κρουστά, τις περίτεχνες φωτοσκιάσεις της Ελευθερίας Ντεκώ, τις μαυροφορεμένες φιγούρες του Άγγελου Μέντη που απέδωσαν το νόημα μιας διαχρονικής δυστοπίας, κάθε σταγόνα ιδρώτα και κόπου των ηθοποιών, τον νεότατο Χορό (Γιώργος Ζιάκας, Δημήτρης Καπουράνης, Μάριος Κρητικόπουλος, Ιωάννης Μπάστας, Βασίλης Μπούτσικος, Γιώργης Παρταλίδης, Θανάσης Ραφτόπουλος, Γκαλ Ρομπίσα, Γιάννης Τσουμαράκης, Στρατής Χατζησταματίου) που στάθηκε περίτρανα ως ενιαίο πρόσωπο στην αέναη περιδίνηση του, με τα πρόσωπα, «γεμάτα» από μορφασμούς, να ξεφεύγουν περιστασιακά σε κυματοειδείς σχηματισμούς.

Σε μια εποχή φθοράς της δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο, η προτροπή του Ράσε να ακούσουμε τον άλλον ή σωστότερα να στοχαστούμε πάνω στην κατάπτωση του εθελοτυφλούντος Κρέοντα που χάνεται μέσα στην προσήλωση του στην περιφρούρηση της κρατικής εξουσίας, ενώ η Αντιγόνη προχωρά εθελοντικά στον χαμό της προασπιζόμενη την οικογενειακή τιμή, έχει νόημα.

Γιώργος Γάλλος και Θανάσης Ραφτόπουλος την Παρασκευή 27 Ιουνίου στην παγκόσμια πρεμιέρα της «Αντιγόνης» του Ούλριχ Ράσε. Φωτογραφία: Θωμάς Δασκαλάκης.

Το αποτέλεσμα της παράστασης μπορεί να μη δικαιώνει την πρόθεση του σκηνοθέτη Ούλριχ Ράσε να φωτίσει επαρκώς τον Κρέοντα ως θεσμικό υπερασπιστή της έννομης τάξης, ωστόσο ο μόχθος των ηθοποιών έχει εντυπωθεί στο μυαλό. Ο Γιώργος Γάλλος (Κρέων), με τη στιβαρή του απεύθυνση και την δοτική του ετοιμότητα να στηρίζει τον συνάδελφό του Θανάση Ραφτόπουλο όταν τον πρόδωσε το χειλόφωνό του τη στιγμή που έπρεπε να απαγγείλει τα λόγια του Αγγελιοφόρου – αρπάζοντάς τον από το κεφάλι κατέθεσαν μαζί την πιο δυνατή στιγμή της παράσταση, πάνω στην έκρηξη της τραγικότητας του Κρέοντα που θα θυμόμαστε καιρό.

Η Κόρα Καρβούνη, θαυμαστά προσηλωμένη στην Αντιγόνη της, παρέδωσε μια αρχετυπική τραγική ηρωίδα, έτοιμη να πεθάνει για τις αξίες της. Ο Δημήτρης Καπουράνης, χαρισματική παρουσία στη σκηνή, προσέδωσε στον Αίμονα αίσθηση τραγικότητας παρά τη μονότονη ρυθμική εκφορά του λόγου. Ο Θάνος Τοκάκης ευθυγραμμισμένος απόλυτα με το σύνολο και την έντονη δραστηριότητα της κίνησης στάθηκε στο ύψος της περίστασης ως Φύλακας. Αλλά και η Φιλαρέτη Κομνηνού, με τη διαφοροποίηση της ως μάντης Τειρεσίας από τη ρυθμική επανάληψη του λόγου, έσπασε την επαναληπτικότητα, μπαίνοντας στα βάθη της τραγωδίας με υψηλό τόνο.

Η Φιλαρέτη Κομνηνού ως Τειρεσίας στην «Αντιγόνη». Φωτογραφία: Θωμάς Δασκαλάκης

Την «Αντιγόνη» του Ούλριχ Ράσε θα τη μνημονεύουμε για καιρό ως μία υψηλών προδιαγραφών παράσταση που δεν κατάφερε να αγγίξει το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Όχι αποτυχία, αλλά και σε καμία περίπτωση επιτυχία. Σίγουρα ως μία υπενθύμιση στην ασκητική προσήλωση των ηθοποιών στην τέχνη τους και στη δύναμη του αναπάντεχου στο θέατρο να δημιουργεί την πιο έντονη συγκίνηση, αυτή που έλειψε από την επιβεβλημένη αποστασιοποίηση από το κείμενο και την τραγικότητα των ηρώων του Σοφοκλή.

INFO Στον εκθεσιακό χώρο της Επιδαύρου φιλοξενείται η περιοδική έκθεση «Αντιγόνη. Νόμος και ανυπακοή» (27 Ιουνίου – 23 Αυγούστου) στην οποία εκτίθενται φωτογραφίες, κοστούμια, μακέτες, παρτιτούρες και οπτικοακουστικό υλικό από ιστορικές εκδοχές της τραγωδίας του Σοφοκλή στην Επίδαυρο, από το αρχείο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και άλλων πολιτιστικών οργανισμών και θιάσων της Ελλάδας και του εξωτερικού.