Για το περιβάλλον και την προστασία του, σταθμός κατά το πρόσφατα απελθών 2024 υπήρξε η υιοθέτηση του Κανονισμού για την αποκατάσταση της φύσης (2024/1991/ΕΕ). Πρόκειται αναμφίβολα για μια θεσμική καινοτομία που σχετίζεται με την προστασία του περιβάλλοντος και έχει ανάλογη βαρύτητα με την Οδηγία του 1992 για τους οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ) που δημιούργησε το ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000. Ο κανονισμός συνεπάγεται σοβαρές αναπροσαρμογές για τα κράτη-μέλη προς όφελος της φύσης, για αυτό άλλωστε και η υιοθέτησή του δεν ήταν χωρίς αντιδράσεις. Ωστόσο, με το 81% των οικοσυστημάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) να βρίσκεται σε κακή κατάσταση, επικράτησαν οι φωνές που υποστήριξαν την υιοθέτησή του.

Ο Κανονισμός για την Αποκατάσταση της Φύσης προβλέπει ότι το 20% των υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων της ΕΕ θα πρέπει να αποκατασταθούν ως το 2030 και όλα τα οικοσυστήματα να έχουν αποκατασταθεί ως το 2050. Για να υλοποιηθεί αυτός ο φιλόδοξος στόχος, πρέπει κάθε κράτος μέλος να συντάξει Σχέδια Αποκατάστασης της Φύσης και να τα υποβάλει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως τον Σεπτέμβριο του 2026. Ήδη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έθεσε σε διαβούλευση το ενιαίο πρότυπο που θα αποτελεί τη βάση του σχεδιασμού σε εθνικό επίπεδο.

Ο Κανονισμός για την Αποκατάσταση της Φύσης, όντας υποχρεωτικός για όλα τα κράτη – μέλη, είναι ένα πολύτιμο εργαλείο καθώς στρέφει την προσοχή στη φύση με τρόπο δεσμευτικό και συστηματικό. Έτσι, τοποθετεί τη φύση ψηλά στην ατζέντα των προτεραιοτήτων της εκάστοτε κυβέρνησης. Ας δούμε όμως πώς μεταφράζεται στην πράξη η εφαρμογή του Κανονισμού καθώς η αποκατάσταση είναι μια διαδικασία που απαιτεί τεχνική εξειδίκευση, πόρους, και χρόνο, προϋποθέτει πολλά και προσβάσιμα δεδομένα και επιστημονική γνώση για την αποκατάσταση ειδών και τοπίων. Παράλληλα προϋποθέτει ότι τα αίτια της υποβάθμισης, δηλαδή οι απειλές προς τη φύση, θα έχουν μόνιμα απομακρυνθεί. Στη συνέχεια χρειάζονται εξειδικευμένες ρυθμίσεις και μια σειρά αρμόδιων φορέων και κατάλληλα στελεχωμένων υπηρεσιών για την έγκριση, επίβλεψη και παρακολούθηση των δράσεων. Για την επίτευξη των στόχων της αποκατάστασης, η στήριξη της τοπικής κοινωνίας στις περιοχές όπου οι δράσεις θα υλοποιηθούν είναι μία ακόμα βασική προϋπόθεση. Τέλος, απαιτείται συστηματική ροή χρηματοδότησης ώστε να καλυφθούν οι δαπάνες, όχι μόνο των αρχικών δράσεων αλλά και της παρακολούθησης της εξέλιξης της δράσης αποκατάστασης.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την αξία και τις προκλήσεις της αποκατάστασης, μπορούμε να δούμε το παράδειγμα της Ποσειδωνίας.

Η Ποσειδωνία ήταν στην αφάνεια για πολύ καιρό. Ήταν το ενοχλητικό «φύκι» που μας γαργαλάει όταν κολυμπάμε. Τελευταία, η οικολογική αξία της αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο. Η Ποσειδωνία λοιπόν, δεν είναι απλώς ένα φύκι. Αντιθέτως, είναι ένα φυτό ενδημικό της Μεσογείου, που αναπτύσσεται σε βάθη ως 40 μέτρα, έχει ριζικό σύστημα, εξαπλώνεται δημιουργώντας τα λεγόμενα «λιβάδια» Ποσειδωνίας, ζει πολλά χρόνια, αλλά χαρακτηρίζεται από εξαιρετικά αργούς ρυθμούς ανάπτυξης (1cm ανά έτος). Τα λιβάδια Ποσειδωνίας είναι νηπιοτροφεία ψαριών και τόπος τροφής και καταφυγίου για πολλά θαλάσσια είδη. Μια ακόμα σημαντική ιδιότητα της Ποσειδωνίας είναι η τεράστια δυνατότητα που έχει στην απορρόφηση και δέσμευση διοξειδίου του άνθρακα στα ριζώματά της, κάτι που την καθιστά σημαντική για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Σύμφωνα με μελέτες η Ποσειδωνία αποθηκεύει 8 φορές περισσότερο CO2 από ένα τροπικό δάσος. Επιπλέον, προστατεύει τις ακτές από διάβρωση. Για όλους αυτούς τους λόγους η Ποσειδωνία και τα λιβάδια που σχηματίζει αναγνωρίζονται ως οικότοποι προτεραιότητας και προστατεύονται με βάση τη νομοθεσία.

Παρά την αναγνωρισμένη σημασία της και τη θέσπιση της προστασίας της Ποσειδωνίας, η απώλεια της θαλάσσιας βλάστησης αγγίζει σε παγκόσμιο επίπεδο την τάξη του 7% σε ετήσια βάση. Απειλείται από ενέργειες όπως η ανεξέλεγκτη αγκυροβόληση, η ρύπανση των υδάτων, ενώ έχει υποστεί σοβαρή καταστροφή από την αλιεία με συρόμενα εργαλεία (τράτα). Επιπλέον απειλείται από την κλιματική αλλαγή, καθώς με την αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας τροποποιούνται οι συνθήκες που ως σήμερα ευνοούν την ανάπτυξή της. Με την καταστροφή της Ποσειδωνίας, εκτός από την προφανή βλάβη σε ένα είδος που προστατεύεται, μειώνονται τα ιχθυοαποθέματα και η βιοποικιλότητα γενικά, διαβρώνονται οι ακτές, απελευθερώνεται το ήδη αποθηκευμένο διοξείδιο του άνθρακα και χάνεται η δυνατότητα αποθήκευσης επιπλέον διοξειδίου.

Για να διασφαλιστεί το μέλλον της Ποσειδωνίας, προτεραιότητα είναι και πρέπει να παραμείνει η προστασία των υφιστάμενων λιβαδιών και σε δεύτερο χρόνο να ακολουθήσει η αποκατάσταση των υποβαθμισμένων. Υπό αυτό το πλαίσιο, επιστημονικές ομάδες, και φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών, σε συνεργασία με θεσμικούς φορείς εργάζονται για την αποκατάσταση της Ποσειδωνίας σε όλο το μήκος της Μεσογείου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο Ιnterreg Euro-MED ARTEMIS, το οποίο επιχειρεί να ανταποκριθεί στην απαιτητική φύση της αποκατάστασης με πιλοτικές εφαρμογές στην Ιταλία, την Ισπανία και στην Ελλάδα. Στόχος είναι η βελτίωση των τεχνικών αποκατάστασης των θαλάσσιων λιβαδιών Ποσειδωνίας, η αποτίμηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών της και η διατύπωση προτάσεων για την ενσωμάτωσή τους αφενός στη χάραξη πολιτικής και αφετέρου σε επενδυτικές αποφάσεις.

Καθώς οι διεργασίες για την εφαρμογή του Κανονισμού σε εθνικό επίπεδο έχουν ξεκινήσει, έργα σαν το ARTEMIS μπορούν να παράσχουν μεθοδολογική υποστήριξη, επικαιροποιημένα δεδομένα για τον προσδιορισμό των περιοχών που έχουν υποστεί υποβάθμιση, καθώς και προτάσεις για την ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου και τη διαμόρφωση χρηματοδοτικών μηχανισμών που θα υποστηρίξουν την αποκατάσταση της Ποσειδωνίας στην Ελλάδα, αλλά και σε όλο το μήκος της Μεσογείου. Παρόλο που τα χρονικά πλαίσια για την κατάθεση των Εθνικών Σχεδίων Αποκατάστασης της Φύσης είναι στενά, αναλαμβάνοντας δράση για την ενίσχυση της γνώσης γύρω από την αποκατάσταση, τις απαιτούμενες διαδικασίες, τις εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης και την ενημέρωση, η χώρα μπορεί να προετοιμαστεί εγκαίρως για την εφαρμογή του νέου πλαισίου.

*Η κυρία Δήμητρα Σύρου είναι συνεργάτιδα πολιτικής για τη φύση, The Green Tank