Μνήμη και πολιτική στην «Πηγάδα» Μελιγαλά

Έκφραση της ανάγκης για μετάδοση και επιβεβαίωση της συλλογικής μνήμης αποτελούν τα μνημεία που κατασκευάστηκαν μετά τη λήξη του ελληνικού εμφυλίου σε διάφορα σημεία αναφοράς και των δύο πλευρών, με πρώτη φυσικά αυτή των νικητών.

Μετά την επικράτησή της στον εμφύλιο πόλεμο, η «εθνικόφρων» παράταξη επιδόθηκε στην ανέγερση σειράς τέτοιων μνημείων, με κύριο στόχο την οικειοποίηση οποιουδήποτε χώρου προσφερόταν για την ανάδειξη της δικής της συλλογικής μνήμης.

Εμβληματική παρουσία στον χώρο αυτής της πλευράς κατέχει η μικρή κωμόπολη του Μελιγαλά στη Μεσσηνία.

Η ιστορία ξεκινά αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανών από τη Μεσσηνία, όπου εκεί διεξήχθη μία από τις αιματηρότερες συγκρούσεις ανάμεσα στα υπολείμματα των Ταγμάτων Ασφαλείας που είχαν σωθεί μετά τη μάχη της Καλαμάτας και στους άνδρες του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον ίδιο τον Άρη Βελουχιώτη. Στις 13 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η επίθεση του ΕΛΑΣ, η οποία ολοκληρώθηκε δύο ημέρες αργότερα, στις 15 του ίδιου μήνα.

Οι νεκροί από τη μάχη και τις εκτελέσεις που ακολούθησαν, συγκεντρώθηκαν και ενταφιάστηκαν σε ένα ξεροπήγαδο έξω από τον Μελιγαλά με την ονομασία «Πηγάδα». Πρόκειται για περίπου 800 νεκρούς σύμφωνα με τις εγκυρότερες πηγές (οι νεκροί αυξομειώνονται ανάλογα με την πολιτική-ιδεολογική τοποθέτηση του καθενός).

Στον χώρο της «Πηγάδας» διαμορφώθηκε ένα μνημειακό κατασκεύασμα που ξεκίνησε να κατασκευάζεται από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 και ολοκληρώθηκε στη σημερινή του μορφή κατά την περίοδο της δικτατορίας. Οι εκδηλώσεις μνήμης που λαμβάνουν χώρα εκεί θα μπορούσαν να διαιρεθούν (συμβατικά) σε τρεις σημαντικές περιόδους. Η πρώτη (από το 1945 ως το 1966) αποτελεί μια ιδιαίτερα φορτισμένη συγκινησιακά περίοδο, για προφανείς λόγους. Τα μίση κυριαρχούν και η μνήμη εξακολουθεί να βασανίζει όσους έζησαν εκείνες τις στιγμές. Κυρίαρχη είναι η παρουσία των συγγενών των θυμάτων αλλά και του κράτους, με τις θρησκευτικές τελετές να υπερκεράζουν τις πολιτικές.

Η δεύτερη περίοδος περιλαμβάνει την επταετία της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974), κατά την οποία οι τελετές στην «Πηγάδα» αποκτούν ξεχωριστή αίγλη με την παρουσία πλήθους επισήμων και τη διοργάνωση ξεχωριστών εκδηλώσεων. Για τη χούντα οι τελετές μνήμης δεν λειτουργούν μόνο ως μέσο έκφρασης και καθαρτικής αυτοεπιβεβαίωσης, αλλά κυρίως ως μέσο νομιμοποίησης της εξουσίας της, υπό την έννοια ότι στον χώρο της «Πηγάδας» συμπυκνώνεται και μεταδίδεται στο ευρύ κοινό η ισχύς της νέας εξουσίας και η ενοποιητική της δύναμη στον χώρο της «εθνικοφροσύνης».

Ο Σεπτέμβριος του 1974 θα αποτελέσει σημείο καμπής για τις τελετές στην «Πηγάδα» του Μελιγαλά, τη μετάβαση στην τρίτη και τελευταία περίοδο. Οι εκδηλώσεις στην «Πηγάδα» θα συνεχιστούν αμείωτες, ωστόσο ποτέ ξανά δεν θα αποκτήσουν την παλιά τους αίγλη. Η άνοδος στην εξουσία ενός «διαφορετικού» Καραμανλή θα δημιουργήσει ρήγμα στις τάξεις της δεξιάς παράταξης, που με την πάροδο του χρόνου θα εξελιχθεί σε χάσμα αγεφύρωτο με βαθιά επίδραση και στις τελετές της «Πηγάδας».

Στις εκδηλώσεις θα διαγκωνίζονται πλέον βασιλικοί, χουντικοί και νοσταλγοί της 4ης Αυγούστου, με δεξιούς και κεντροδεξιούς από τη ΝΔ, σε μια προσπάθεια επιβολής του καθενός στους υπόλοιπους του δικού του αφηγήματος. Εν τέλει, η ακροδεξιά θα κατορθώσει να επιβληθεί και να κυριαρχήσει στον χώρο, μάρτυρες του οποίου έχουμε γίνει τα τελευταία χρόνια όλοι μας μέσα από τον Τύπο, ηλεκτρονικό και έντυπο.