Χαρακτική, η μήτρα της ζωγραφικής

Η χαρακτική είναι ζωγραφική με μήτρες, χρώματα και εκτυπώσεις, και μπορεί να είναι η αρχαιότερη καλλιτεχνική έκφραση του σκεπτόμενου ανθρώπου. Η αποτύπωση της βουτηγμένης στο αίμα του θηράματος παλάμης του κυνηγού στον τοίχο της σπηλιάς-κατοικίας του με τη στοιχειώδη τεχνική της χαρακτικής είναι λογικό να προηγείται των προχωρημένων και τόσο εκφραστικών σχεδίων με κάρβουνο στο σπήλαιο Σοβέ στη Νότια Γαλλία, 28.000 χρόνια πριν από την εποχή μας. Πιθανόν η «εκτύπωση» του χεριού να είναι προγενέστερη και από την παλαιότερη εικαστική έκφραση του ανθρώπου, το αποτύπωμα της παλάμης των κατοίκων των σπηλαίων του νησιού Σουλαβέζι της Ινδονησίας, οι οποίοι 40.000 χρόνια πριν από εμάς, με την τεχνική του «ποσουάρ», πασπάλιζαν την ακουμπισμένη στον ασβεστολιθικό τοίχο του σπηλαίου παλάμη τους με κόκκινη σκόνη και δημιουργούσαν έτσι πλήθος «αρνητικές» εικόνες του χεριού τους τονίζοντας το περίγραμμά τους.

Η Φλοράνς Χρηστάκη, μία από τους οκτώ δημιουργούς που παρουσιάζουν έργα τους στην έκθεση «Σύγχρονη χαρακτική τέχνη από την Αθήνα», χρησιμοποιεί αυτές τις αρχέγονες εικαστικές εκφράσεις του ανθρώπου για να μιλήσει για το σήμερα και το αύριο. Συνδυάζει τη σχεδιαστική ικανότητα της χαλκογραφίας με τις πλακάτες εικονογραφήσεις του ποσουάρ και συνθέτει εικόνες που αντλούν τη δυναμική τους από τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα μέσα στο ίδιο αντίτυπο. Ο διευθυντής του Τομέα Χαρακτικής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Μιχάλης Αρφαράς, ο οποίος επιμελήθηκε την έκθεση, λέει καθώς διατρέχουμε μία μία της αίθουσες του παραρτήματος του Μουσείου Ηρακλειδών: «Η Φλοράνς παντρεύει τη γαλλική κουλτούρα της καταγωγής της με την ελληνική μέσα στην οποία ζει. Οι ιπτάμενες καλόγριές της πάνε παντού, ακόμη και στην Κόλαση. Φτιάχνει όμως και πολλούς παραδείσους μέσα στους οποίους βάζει τις φιγούρες της. Από τη στιγμή που έχει αυτή την αντιμετώπιση της σειράς, βγάζει ένα ιδιαίτερο χιούμορ».

Ενας ένας καταρρίπτονται οι μύθοι και τα στερεότυπα και αναδύεται η χαρακτική όπως ακριβώς είναι, ένα συναρπαστικά εκφραστικό εικαστικό ιδίωμα, μια άλλη ζωγραφική, ισοδύναμη με την κλασική των πινέλων και των χρωμάτων. Κι αν έλκει την καταγωγή της από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού, είναι ταυτισμένη με το σήμερα και πάρα πολύ ευαίσθητη στις νέες τεχνολογίες. Ο Μιχάλης Αρφαράς λέει για τον Κωνσταντίνο Παπαμιχαλόπουλο: «Ενώ χρησιμοποιεί μια πολύ κλασική τεχνική, τη χαλκογραφία, και μάλιστα την ξηρή χάραξη, τα θέματά του δεν έχουν καμία σχέση με την παραδοσιακή αντιμετώπισή της, αλλά πηγάζουν από έναν κόσμο του φανταστικού, των νέων τεχνολογιών και του ηλεκτρονικού παιχνιδιού. Παράλληλα όμως θεωρώ ότι έχει μια μεγάλη γνώση της Ιστορίας, η οποία μπαίνει πάντα μέσα στο έργο του. Παίζει ανάμεσα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, την ιστορία του, την ιστορία της χαρακτικής, την εξέλιξη της εικονογράφησης του αυθεντικού βιβλίου, μέχρι και τη βυζαντινή ζωγραφική με το χρυσό κάμπο που χρησιμοποιεί για να φτιάχνει κόμικς. Ελπίζω να μπορέσει να συνεχίσει την πολύ χρονοβόρα και επίπονη τέχνη του».

Οι σπουδαίοι ιάπωνες χαράκτες όπως ο Χοκουσάι και ο Ουταμάρο έστρεψαν γύρω στο 1850 την ευρωπαϊκή πορεία της τέχνης προς τον ιμπρεσιονισμό, επηρεάζοντας με τις ξυλογραφίες τους που έφτασαν στην Ευρώπη ως χαρτιά περιτυλίγματος τους πρωτοπόρους Μανέ, Βαν Γκογκ, Γκογκέν, Ντεγκά. Η σχολή της ξυλογραφίας των Ιαπώνων συνεχίζει να εμπνέει τους ευρωπαίους χαράκτες και ο Νίκος Σταυρακαντωνάκης μαθήτευσε εκεί δύο μήνες. Τα έργα που εκθέτει είναι επηρεασμένα από αυτή τη θητεία του σε ιαπωνικό εργαστήριο. Μια από τις ξυλογραφίες του είναι ο πιο λιτός και συνάμα ο πιο εκφραστικός «Ορίζοντας» που έχω δει. «Νομίζω ότι αυτή τη στιγμή» λέει ο Μιχάλης Αρφαράς «είναι καλλιτέχνης ο οποίος γεφυρώνει την ασιατική με την ευρωπαϊκή παράδοση της ξυλογραφίας. Αν δούμε τα έργα του θυμίζουν σχέδια με μελάνι. Η αλήθεια όμως είναι ότι αυτές είναι ξυλογραφίες οι οποίες έχουν γίνει μεν από έναν ευρωπαίο καλλιτέχνη –η αντιμετώπιση της σύνθεσης έχει καθαρά την ευρωπαϊκή παράδοση μέσα της –αλλά από την άλλη έχουν τη χάραξη και την εκτύπωση της ασιατικής ξυλογραφίας που χαρακτηρίζεται από τη λιτότητα. Ο βιρτουόζος χαράκτης σού δίνει την εντύπωση ότι αυτά είναι σκίτσα, ενώ είναι ξυλογραφίες». Και ο ίδιος ο δημιουργός τονίζει ότι όντως στον νου του «αυτά είναι μικρά σκιτσάκια, σημειώσεις ημερολογιακές από τις περσινές διακοπές».

Η μεταξοτυπία έχει κακοπάθει στην Ελλάδα γιατί ονομάστηκαν έτσι τα αντίγραφα των πινάκων των ζωγράφων. Αν και υπογεγραμμένα από τους δημιουργούς του αρχικού έργου, δεν έπαψαν να είναι φωτογραφία έργου τέχνης. Ωστόσο η μεταξοτυπία που δίδαξε επί πολλά χρόνια ο Ακης Πειρουνίδης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών είναι από μόνη της έργο τέχνης, το οποίο δημιουργείται εξαρχής, χωρίς να αντιγράφει κάποιον προηγούμενο πίνακα. Η επιφάνειά του έχει σάρκα, όπως λέει ο δημιουργός, η οποία εναποτέθηκε πάνω στο χαρτί τη στιγμή της γέννησής του και δεν μεταφέρθηκε εκεί φωτομηχανικά. «Αυτή είναι μια άλλη αντιμετώπιση της χαρακτικής» τονίζει ο Μιχάλης Αρφαράς. «Ο Ακης είναι από τους βασικούς καλλιτέχνες μεταξοτυπίας στην Ελλάδα και αυτή είναι μια διαχρονική έκθεση της δουλειάς του. Βλέπουμε ότι η μεταξοτυπία του Ακη ποιοτικά, σαν εικαστική έκφραση, φτάνει στο πιο τέλειο επίπεδο που μπορεί η μεταξοτυπία να χειριστεί σαν εικαστικό εργαλείο. Το μεγάλο επίτευγμα και πλεονέκτημα της μεταξοτυπίας είναι το χρώμα. Ο δημιουργός το χειρίζεται πάρα πολύ ωραία, όπως και τη φωτογραφία την οποία χρησιμοποιεί ως σύμβολο μέσα στα έργα του και όχι ως αντιγραφή. Δεν αφηγείται ο Πειρουνίδης, δημιουργεί έργα που έχουν σχέση με τον συναισθηματικό μας κόσμο και όχι αυτόν που δείχνουν κυριολεκτικά οι εικόνες του».

«Για εμένα είναι ο μεγαλύτερος μάστορας της μονοτυπίας» λέει χωρίς περιστροφές για τον καθηγητή ζωγραφικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Ζαχαρία Αρβανίτη. Μια σειρά πορτρέτων του Γιάννη Μόραλη, από τη νεότητά του ως το γήρας, μας κοιτάζουν επίμονα. Πάνω σε μεγάλες επιφάνειες φτηνών υλικών ο εικαστικός απλώνει μια ζωγραφική αντιμετώπιση της χαρακτικής. «Δημιουργεί διάφορες περίεργες καταστάσεις καθώς τυπώνει με διάφορους τρόπους –υψητυπικά, βαθυτυπικά -, επεμβαίνει με διάφορα υγρά και οξειδώνει. Δημιουργεί ζωγραφικά έργα με πολύ πρωτότυπη αντιμετώπιση. Στα έργα της έκθεσης αποτυπώνονται οι φάσεις λίγο πριν από τον θάνατο ή λίγο μετά. Εχει κάνει όμως και άλλες καταπληκτικές δουλειές, όπως ο Καβάφης ή τα ζώα του που είδα στην Μπιενάλε του Βερολίνου. Πιστεύω ότι τον Ζαχαρία θα έπρεπε να τον δείξει κανείς σοβαρά, σε μια μεγάλη έκθεση. Είναι ένας πολύ χαμηλών τόνων άνθρωπος, με καταπληκτικό έργο».

Ο Μιλτιάδης Πεταλάς χαράζει και τυπώνει με χαλκογραφία ή ξυλογραφία, με εξαιρετική μαεστρία, διαχρονικά σύμβολα. Πορτρέτα που αναδύονται από μπαρόκ παραμύθια και συνοδεύονται ή και χαρακτηρίζονται από σύμβολα όπως το πτηνό, έμβλημα εξουσίας, ή τη νεκροκεφαλή που είναι σήμα της εφήμερης ζωής. «Είναι ο πιο κλασικός χαράκτης της έκθεσης» λέει ο Μιχάλης Αρφαράς. «Οχι μόνο γιατί ο Πεταλάς χαράζει χαλκογραφία και ξυλογραφία με αυτή τη λεπτομέρεια και την τελειότητα των παλαιών μαστόρων, αλλά και γιατί τα θέματά του είναι κλασικά στην ιστορία της χαρακτικής. Βέβαια τα αντιμετωπίζει με χιούμορ και με το βλέμμα δημιουργού ο οποίος ζει στον 21ο αιώνα και χρησιμοποιεί πια αυτά τα κολάζ της ιστορίας της χαρακτικής σαν σύμβολα που μας μεταφέρουν σε μιαν άλλη εποχή και στο κλίμα της εικονογράφησης βιβλίων με αυθεντικά έργα τέχνης. Θεωρώ ότι συνεχίζει μια μεγάλη παράδοση».

Η αφίσα της έκθεσης είναι μια απόδοση του αγάλματος της Νίκης από τη Δέσποινα Κοταλακίδου. «Θεώρησα ότι εδώ απέναντι στην Ακρόπολη» λέει ο Μιχάλης Αρφαράς «το έργο αυτό θα συμβόλιζε τη νίκη της χαρακτικής μέσα στον κόσμο των γρήγορων εικόνων. Η δημιουργός το ονομάζει «Επιστράτευση» γατί θέλει πάντα τα έργα της να έχουν πολιτική χροιά. Οι χαλκογραφίες της έχουν μια πολύ ζωγραφική αντιμετώπιση, είναι έγχρωμες πάντα, γήινα τα χρώματα, πολλές φορές όμως αυτό το μπλε, το οποίο για εμένα είναι επίσης γήινο, δεν είναι το μπλε της θάλασσας, είναι ένα άλλο μπλε, υπερβατικό. Η δουλειά της εμένα μου αρέσει γιατί φέρνει στη χαλκογραφία μια τελείως άλλη ζωγραφική αντιμετώπιση και του χρώματος και της εκτύπωσης. Και φυσικά είναι και το θέμα ότι αυτά είναι Ελλάδα, που δεν το έχουν οι άλλοι χαράκτες στην έκθεση».

Τα αντίτυπα δεν είναι πλέον θεμελιώδες χαρακτηριστικό της χαρακτικής. Τα έργα της Kati Mahrt είναι μονότυπα. Η Γερμανίδα που δουλεύει στην Αθήνα είναι η μεταμοντέρνα χαράκτρια της έκθεσης. Χρησιμοποιεί πολλές μεικτές τεχνικές για να δημιουργήσει καθαρά γυναικεία θέματα με πολύ χιούμορ. Σε ένα από τα έργα της έκθεσης που αναφέρεται στο ψάρεμα χρησιμοποιεί μεταξοτυπία, χαλκογραφία και κολάζ. Σε άλλο έργο μας λέει «bonjour» με μια κούπα καφέ, αλλά μας πληροφορεί ότι υπάρχει «happy end» εφαρμόζοντας πάνω στο έργο συσκευασία χαρτιού τουαλέτας. «Από τη στιγμή που υπάρχει αυτή η συνεργασία των τεχνικών» παρατηρεί ο Μιχάλης Αρφαράς «βγάζει εικόνες οι οποίες έχουν μια άλλη αντιμετώπιση της χαρακτικής από αυτές που έχουμε δει ως τώρα».