Η «Τελευταία διεύθυνση» για μερικά από τα εκατομμύρια θύματα του Στάλιν

Παραλληλόγραμμες γκρι μεταλλικές πλακέτες, μικρές και λιτές. Διακρίνονται το όνομα, η ημερομηνία γέννησης και η ιδιότητα (τεχνικός ραδιοφώνου, δημοσιογράφος, φοιτητής, κ.ά.). Ακολουθούν δύο ημερομηνίες: η πρώτη της σύλληψης, η δεύτερη της εκτέλεσης.

Ολο και περισσότερες τέτοιες πλακέτες τοποθετούνται τα τελευταία χρόνια σε κτίρια σε κάθε γωνιά της Ρωσίας. Αποκαθιστούν τη μνήμη μερικών από τα εκατομμύρια θύματα των πολιτικών διώξεων που διέταξε ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν.

Σύμφωνα με το BBC, η πρωτοβουλία ανήκει σε μια ομάδα ακτιβιστών και αποτελεί πρόκληση για τον αυξανόμενο αριθμό Ρώσων που βλέπουν με θετικό μάτι τον αδίστακτο στην εξόντωση των εχθρών του ηγέτη της ΕΣΣΔ.

Σε ένα κτίριο στο κέντρο της Μόσχας πρόσφατα ένα μικρό πλήθος συγκεντρώθηκε την ώρα που τοποθετούνταν τέτοιες πλακέτες. Η Ολγα έφερε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία του παππού της, του Μιχαήλ Σολονίνο, καθηγητή Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο, ο οποίος συνελήφθη ένα πρωινό του Οκτωβρίου 1935 ως «εχθρός του λαού». Εκτελέστηκε δύο χρόνια αργότερα στο γκουλάγκ Καρλάγκ. «Σήμερα είναι σαν να εισπράττει κάτι που του χρωστούσαν» σχολίασε η Ολγα στο βρετανικό κανάλι έξω από το σπίτι όπου ζούσε ο παππούς της.

Το πρόγραμμα ονομάζεται «Τελευταία διεύθυνση». Οι ακτιβιστές που το «τρέχουν» έχουν λάβει περισσότερες από 1.000 αιτήσεις που ζητούν να τοποθετηθούν πλακέτες για ανθρώπους που εκτελέστηκαν επί Στάλιν. Πάντα ζητείται η συγκατάθεση των σημερινών ενοίκων ενός σπιτιού ή κτιρίου προτού τοποθετήσουν μια πλακέτα, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις που συναντούν αντιδράσεις.

«Κάποιοι μας λένε ότι δεν θέλουν το σπίτι τους να μετατραπεί σε νεκροταφείο» λέει ο εμπνευστής του προγράμματος Σεργκέι Παρκομένκο. «Ή ότι δεν θέλουν τα παιδιά τους να βλέπουν τη μεταλλική πλακέτα γιατί είναι θλιβερό. Οι πλακέτες δεν αφορούν μόνο διάσημα θύματα αλλά και απλούς ανθρώπους».

Οι εκκαθαρίσεις του Στάλιν κορυφώθηκαν το 1937 και το 1938. Εκτός από αξιωματούχους του Κομμουνιστικού Κόμματος, ανάμεσα σε εκείνους που φυλακίστηκαν ή εκτελέστηκαν ως «εχθροί της επανάστασης» ήταν εργάτες, καλλιτέχνες, ακόμη και νοικοκυρές.

Πρόσφατες δημοσκοπήσεις όμως δείχνουν ότι όλο και περισσότεροι Ρώσοι δεν βλέπουν τον Στάλιν σαν τύραννο αλλά σαν «αποτελεσματικό διαχειριστή» ή, πολύ περισσότερο, σαν ήρωα πολέμου. Η Memorial, οργάνωση που αγωνίζεται για να μην ξεχαστούν τα σταλινικά εγκλήματα, καταγγέλλεται σαν «ξένος πράκτορας» που «αμαυρώνει την εικόνα της Ρωσίας κατ’ εντολήν της Δύσης».

«Κανείς ως σήμερα δεν μας οδήγησε στο να διαχειριστούμε ό,τι συνέβη» εξηγεί ο Ρομάν Ρομανόφ, διευθυντής του νέου Μουσείου των Γκουλάγκ στη Μόσχα εναντίον της λειτουργίας του οποίου υπήρξαν αντιδράσεις. «Βεβαίως πρέπει να θυμόμαστε τις νίκες. Αλλά πρέπει εξίσου να θυμόμαστε και τις τραγικές σελίδες της Ιστορίας μας. Είναι σαν ένα πικρό χάπι που ο κόσμος λέει ότι δεν θέλει να πιει –αλλά πρέπει» λέει.

Στο δάσος λίγο έξω από τη Μόσχα, η Κομουνάρκα ήταν κάποτε η εξοχική κατοικία του Γκένριχ Γιάγκοντα, επικεφαλής της μυστικής αστυνομίας του Στάλιν. Μετά την εκτέλεσή του, έφεραν εκεί 10.000 θύματα των εκκαθαρίσεων και τα έθαψαν. Σήμερα, η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι υπεύθυνη για τον χώρο και ένας ξύλινος σταυρός με μια πλάκα, δύο μνημεία χρηματοδοτημένα από δωρεές, τιμούν τη μνήμη τους.

«Η μητέρα μας ήταν 11 ετών όταν έχασε τον πατέρα της» θυμάται η Αννα Μπόγκοραντ. «Τον πυροβόλησαν άδικα, όπως τόσο πολλούς άλλους». Ο συγκεκριμένος πολίτης, ο Γκένριχ Ρούμπενσταϊν, ήταν διευθυντής των Σοβιετικών Σιδηροδρόμων, συνελήφθη ως «εχθρός της επανάστασης» το 1937 και εκτελέστηκε. Μόλις τοποθετήθηκε μεταλλική πλακέτα μνήμης στο σπίτι του. «Υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που δεν θέλουν να τα γνωρίζουν αυτά» λέει η Αννα. «Λένε “προχωρήσαμε μπροστά. Υπήρχαν λοιπόν θύματα; Και λοιπόν;”».

Το Μουσείο των Γκουλάγκ σχεδιάζει σήμερα, οκτώ δεκαετίες αργότερα, να φτιάξει τάφους στην Κομουνάρκα στη μνήμη καθενός από τα θύματα που είναι θαμμένα εκεί.

Πίσω στο κέντρο της Μόσχας, το πρόγραμμα Τελευταία Διεύθυνση έχει ήδη τοποθετήσει περισσότερες από 170 μεταλλικές πλακέτες σε κεντρικά κτίρια όπου δεν μπορεί κανείς να τις αγνοήσει. «Στόχος μας δεν είναι να βάλουμε πλακέτες σε κάθε κτίριο της Ρωσίας, αν και θεωρητικά μάλλον θα μπορούσαμε» λέει ο Παρκομένκο. «Το σημαντικό είναι να συγκεντρωθεί κόσμος γύρω τους προκειμένου να εξηγήσει τι έγινε σε εκείνους που δεν γνωρίζουν. Και αυτοί να το πουν στα παιδιά τους».