Στα άδυτα του ESM: Πώς στήθηκε ο μηχανισμός που μας δάνεισε 210 δισ. ευρώ

Οταν μπαίνει κανείς στο γραφείο του Κλάους Ρέγκλινγκ, στην έδρα του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM), το βλέμμα του πέφτει επάνω σε δύο πίνακες ζωγραφικής. Ο ένας, πολύ δυναμικός, απεικονίζει τρεις με τέσσερις πολύχρωμους ταύρους. Ο άλλος απεικονίζει την ηρεμία ενός επίγειου παραδείσου στο Μπαλί. Ο γερμανός τεχνοκράτης ανέλαβε να οικοδομήσει τον ESM σε μια εποχή που οι αγορές, σαν άλλοι «ταύροι εν υαλοπωλείω», ήθελαν να κατεδαφίσουν την ευρωζώνη, εκμεταλλευόμενες τον αδύναμο ελληνικό κρίκο. Σήμερα, σχεδόν έξι χρόνια αργότερα, η κατάσταση είναι εμφανώς καλύτερη. Ο επίγειος παράδεισος όμως αποτελεί ακόμη μακρινό όνειρο…

Ο ESM είναι γενικότερα γνωστός στην Ελλάδα ως ο οργανισμός που δίνει στη χώρα μας τα χρήματα του τρίτου δανείου, το οποίο κατέστη αναγκαίο ύστερα από τις ατυχείς επιλογές της πρώτης κυβέρνησης Τσίπρα. Η Ελλάδα αποτελεί τον καλύτερο… πελάτη του ESM από το 2012 και μετά, δηλαδή στα Μνημόνια Νο 2 και Νο 3, ενώ έχει συμμετάσχει στα προγράμματα της Κύπρου και της Ισπανίας.

Το 2012 ο EFSF, ο προκάτοχος του ESM, ενέκρινε το ποσό των 130,9 δισ. ευρώ για την Ελλάδα, στο οποίο περιλαμβάνονταν και περίπου 30 δισ. ευρώ για την ολοκλήρωση του PSI. Το πρόγραμμα έληξε στις 30 Ιουνίου 2015. Εφέτος το καλοκαίρι προβλέφθηκε ότι ο ESM θα χορηγήσει στη χώρα μας ως και 86 δισ. ευρώ, με καταληκτική ημερομηνία την 20ή Αυγούστου 2018. Το συνολικό ποσό των δανείων ζαλίζει: 210,9 δισ. ευρώ.

Παρά τον κεντρικό ρόλο που έχει όμως αναλάβει πλέον ο ESM στην Ελλάδα, κάτι που αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο οργανισμός συμμετέχει στο επιτελείο των θεσμών (το οποίο έχει μετατραπεί από τρόικα σε κουαρτέτο), το τι πραγματικά είναι παραμένει άγνωστο. Αλλωστε ο ESM δεν επιδιώκει τη δημοσιότητα. Μπορεί να διαθέτει μεγάλο… πορτοφόλι, αλλά διαθέτει μικρό προσωπικό. Ο αριθμός του δεν ξεπερνά τα 150 άτομα, όταν η Διεύθυνση Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών Υποθέσεων (DG ECFIN) της Κομισιόν αριθμεί πάνω από 500.

«Το Βήμα» επισκέφθηκε πριν από τα Χριστούγεννα την έδρα του οργανισμού στο Λουξεμβούργο. Συνάντησε κορυφαία στελέχη του και συνομίλησε μαζί τους για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του ESM, καθώς και για τον ρόλο του στην Ελλάδα. Αν κάτι προκύπτει από τις συνομιλίες αυτές, τούτο δεν είναι άλλο από το ότι ο ESM μάλλον ήρθε για να μείνει. Είναι άγνωστο φυσικά αν θα γίνει το «ευρωπαϊκό ΔΝΤ», όπως ορισμένοι έχουν ζητήσει, ή ο πυρήνας ενός μελλοντικού υπουργείου Οικονομικών της ευρωζώνης, όπως είπε ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ στην ομιλία του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για την «Κατάσταση της Ενωσης» τον περασμένο Ιανουάριο. Σίγουρα όμως θα είναι παρών στις εξελίξεις.

Ιδρύθηκε για να μην… ενεργοποιηθεί

Το κεντρικό κτίριο του ESM βρίσκεται φωλιασμένο ανάμεσα σε ένα εμπορικό κέντρο και στο εμπορικό επιμελητήριο του Λουξεμβούργου. Ο επικεφαλής του, ο 65χρονος Ρέγκλινγκ, διατηρεί ένα προφίλ πολύ πιο χαμηλό από άλλους επικεφαλής οργανισμών που εμπλέκονται στο ελληνικό πρόγραμμα. Ο γερμανός τεχνοκράτης, με θητεία στο γερμανικό υπουργείο Οικονομικών, στο ΔΝΤ, στην DG ECFIN, δεν επιδιώκει την προβολή.

Η επιλογή του Ρέγκλινγκ δεν υπήρξε τυχαία. Ηταν άλλωστε, ως στέλεχος του γερμανικού υπουργείου Οικονομικών τότε, ένας από αυτούς που συνέβαλαν τα μέγιστα στη δημιουργία του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης –θεμελιακού κειμένου της ΟΝΕ. Αργότερα όμως, το 2003, ήταν γενικός διευθυντής της DG ECFIN όταν η Γερμανία και η Γαλλία δεν δίστασαν να παραβιάσουν το Σύμφωνο. Τότε μάλιστα η ΕΕ είχε παραπέμψει τη γερμανική κυβέρνηση του Γκέρχαρντ Σρέντερ στο Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.

Ο Ρέγκλινγκ κάλυπτε λοιπόν πλήρως το προφίλ που ήθελε το Βερολίνο και προφανώς ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε για τη θέση αυτή. Το κρίσιμο τηλέφωνο το έκανε ο κ. Γιούνκερ. Και ο έμπειρος Γερμανός, άρτι αφιχθείς από εξάμηνη εκπαιδευτική άδεια στο Πανεπιστήμιο της Σιγκαπούρης, έπεσε κατευθείαν στα βαθιά της κρίσης της ευρωζώνης.

Προτού καν ο Ρέγκλινγκ αναλάβει όμως να στήσει τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας, προηγήθηκε ένα απίστευτο παρασκήνιο. Η υπογραφή του πρώτου Μνημονίου από την κυβέρνηση Παπανδρέου τον Μάιο του 2010 δεν είχε υπάρξει αρκετή ώστε να ηρεμήσουν οι αγορές που πίεζαν το ευρώ. Στα τέλη του ίδιου μήνα, κατά τη διάρκεια ενός καυτού Σαββατοκύριακου, οι υπουργοί Οικονομικών της ευρωζώνης, πιεζόμενοι από τον τότε πρόεδρο της ΕΚΤ Ζαν-Κλοντ Τρισέ, αποφάσισαν να δημιουργήσουν το «πρόπλασμα» του ESM, τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF).

Ο EFSF είχε ένα χρηματικό οπλοστάσιο 440 δισ. ευρώ –υπό τη μορφή εγγυήσεων. Η δημιουργία του όμως, ώστε οι αγορές να πειστούν έστω και προσωρινά, ήταν μια τεράστια πρόκληση. Ο σημερινός γενικός γραμματέας του ESM, ο Καλίν Ανεβ Γιάνσε, έπαιξε καθοριστικό ρόλο. «Εργαζόμουν στην Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων τον Μάιο του 2010» θυμάται μιλώντας στο «Βήμα». «Ξαφνικά έλαβα ένα τηλεφώνημα που με υποχρέωσε να ακυρώσω ένα ταξίδι που έπρεπε να κάνω την ίδια ημέρα στην Ολλανδία. Με χρειάζονταν εκτάκτως για να στήσουμε ένα νέο project από την αρχή. Επρόκειτο για αυτό που στη συνέχεια έγινε ο EFSF».

Ολα έπρεπε να γίνουν μέσα σε 48 ώρες. Ο κ. Γιάνσε, ο οποίος ήταν μέλος της ομάδας στρατηγικής, ανέλαβε να παρουσιάσει στον Μάρτιν Φερβέι, τον τότε διευθυντή της EIB και σήμερα επικεφαλής της νέας ευρωπαϊκής Task Force, ιδέες για ένα ευέλικτο σχήμα. Το σχέδιό του προφανώς άρεσε, διότι ο ίδιος ήταν που ανέλαβε, αφού επελέγη να ηγηθεί του EFSF ο κ. Ρέγκλινγκ, να εξηγήσει τις ιδέες του στον νέο επικεφαλής. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός οργανισμού που αρχικά ξεκίνησε με 12 άτομα και σήμερα δεν αριθμεί πάνω από 150. Στο προσωπικό δεν περιλαμβάνονται μόνο ευρωπαίοι πολίτες αλλά άτομα 33 εθνικοτήτων.

Ενα από τα βασικά προβλήματα που αντιμετώπισε η ηγετική ομάδα του EFSF ήταν το ότι δημιουργήθηκε με τη μύχια σκέψη πως ίσως να μη χρειαστεί να χρησιμοποιηθεί ποτέ. Η συνολική δύναμη πυρός των 750 δισ. ευρώ (μαζί με τη συνεισφορά του ΔΝΤ) θεωρούνταν αρκετή ώστε οι αγορές να μη συνεχίσουν τις επιθέσεις τους σε άλλους αδύναμους κρίκους της ευρωζώνης πέραν της Ελλάδας. Οι ελπίδες αυτές απεδείχθησαν φρούδες, λόγω και σοβαρών λαθών που διέπραξε ο γαλλογερμανικός άξονας, όπως ήταν η Συμφωνία της Ντοβίλ. Ο EFSF λοιπόν έπρεπε να είναι έτοιμος γρήγορα. Και όχι μόνο αυτό. Η μετάβαση στον ESM κατέστη επιτακτικό να γίνει εντός 6 μηνών αντί 18 μηνών, όπως ήταν η αρχική πρόβλεψη.

Πείθοντας τους οίκους αξιολόγησης

Μετά τη συμφωνία του Μαΐου του 2010 ο EFSF ήταν μια μάλλον εικονική πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον οικονομικό διευθυντή Κριστόφ Φράνκελ, «η αρχική δυσκολία ήταν η αμφιλεγόμενη κατάσταση του EFSF. Ηταν εύκολο να πείσουμε τους επενδυτές ότι ήμασταν ισχυροί, εξαιτίας της αξιολόγησης ΑΑΑ» σημειώνει. Πράγματι, το γεγονός ότι το σύστημα εγγυήσεων βασιζόταν στα πέντε ή έξι κράτη-μέλη της ευρωζώνης που είχαν αυτή την αξιολόγηση, με προμετωπίδα τη Γερμανία, λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα.

Οπως όμως υπογραμμίζει ο κ. Φράνκελ, «την ίδια στιγμή ο EFSF ιδρύθηκε με την υπόθεση ότι δεν θα χρειαστεί να χρησιμοποιηθεί. Επρόκειτο για μια συγκεχυμένη ένδειξη που στέλναμε στους επενδυτές: πρέπει να λάβετε υπόψη σας και να επενδύσετε στον EFSF, αλλά αυτός ίσως να μην ενεργοποιηθεί. Ωστόσο οι επενδυτές μάς δέχθηκαν πολύ καλά και τον Ιανουάριο του 2011 ο EFSF μπόρεσε να εκδώσει ομόλογα για πρώτη φορά». «Επρόκειτο» προσθέτει «για μια πολύ επιτυχημένη έκδοση πενταετούς ομολόγου με σκοπό την είσπραξη 5 δισ. ευρώ, με την επενδυτική ζήτηση να ανέρχεται σε 50 δισ. ευρώ».

Η λειτουργία του EFSF άρχισε τον Σεπτέμβριο του 2010. Οταν εμφανίστηκε η επείγουσα ανάγκη να δοθεί χρηματοδοτική βοήθεια στην Ιρλανδία, η διαδικασία επιταχύνθηκε.

Ουσιαστικά το χρηματικό οπλοστάσιο του σημερινού ESM είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό του ΔΝΤ. Από το 2010 και μετά ο οργανισμός έχει δανείσει σε Ελλάδα, Ιρλανδία, Πορτογαλία, Κύπρο και Ισπανία περίπου 230 δισ. ευρώ. Κι αν αρχικά ο EFSF στηριζόταν μόνο σε εγγυήσεις, το γεγονός ότι το διάδοχο σχήμα του ESM διαθέτει και κεφάλαιο 80 δισ. ευρώ (μαζί με εγγυήσεις άλλων 620 δισ. ευρώ) λειτουργεί σταθεροποιητικά. «Οι επενδυτές εκτιμούν την προβλεψιμότητα» σημειώνει στέλεχος του ESM. Για τον λόγο αυτόν κάθε τρίμηνο οι επενδυτές ενημερώνονται για το χρονοδιάγραμμα των επόμενων εκδόσεων ομολόγων.

Ο ESM, η Ελλάδα και το μέλλον

Το νέο δάνειο των 86 δισ. ευρώ προς την Ελλάδα, το οποίο συμφωνήθηκε το περασμένο καλοκαίρι, είναι ένα από τα βασικά ζητήματα που απασχολούν τον οργανισμό. Η Ελλάδα αποτελεί σήμερα τον μοναδικό πελάτη του ESM και ο ρόλος του είναι αποφασιστικός όχι μόνο για τη χορήγηση των χρημάτων αλλά και για το ζήτημα του χρέους.

Ο ESM και προσωπικά ο κ. Ρέγκλινγκ θεωρούνται ότι έχουν μεταβάλει ουσιαστικά τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίζεται η βιωσιμότητα του ελληνικού χρέους. Σύμφωνα με τη νέα φόρμουλα, αυτό που μετράει δεν είναι η σχέση χρέους προς ΑΕΠ, αλλά οι ετήσιες χρηματοδοτικές υποχρεώσεις της χώρας προς εξυπηρέτηση του χρέους. Με τον τρόπο αυτόν φαίνεται ότι ο κ. Ρέγκλινγκ έχει καταφέρει να συγκεράσει τόσο την απροθυμία πολλών κρατών-μελών να υπάρξει ονομαστικό κούρεμα του χρέους όσο και την ανάγκη του ΔΝΤ να υπάρξει κάποια ελάφρυνση που θα επιτρέψει τη συμμετοχή του στο τρίτο ελληνικό πρόγραμμα.

Ο ESM έχει αναμφίβολα ρόλο να διαδραματίσει, όχι απαραίτητα ως ευρωπαϊκό ΔΝΤ, όπως πολλοί επιμένουν (το ΔΝΤ κάνει μακροοικονομική δουλειά, ενώ ο ESM έχει χρηματοδοτικό ρόλο). Ο Γιούνκερ έριξε τον περασμένο Ιανουάριο στο τραπέζι την ιδέα του να αποτελέσει ο οργανισμός το πρόπλασμα ενός ευρωπαϊκού υπουργείου Οικονομικών. Θα μπορούσε να συμβεί αυτό; Ποιος ξέρει… Στην Ευρώπη όλα προχωρούν μέσα από δύσκολους συμβιβασμούς. Πριν όμως από τις εκλογές σε Γερμανία και Γαλλία το 2017, κάθε πρόβλεψη καλό είναι να αποφεύγεται…