Αμέτρητες οι εκατόμβες για την κατάκτηση της ελευθερίας του ανθρώπου. Πόλεμοι, ιεροί και ανίεροι, καταγράφηκαν άπειρες φορές στο ιστορικό αρχείο· με την ειρήνη να αναδύεται συνήθως μέσα από τον πόλεμο και να κατακτάται πανάκριβα, υποδηλώνοντας τη σύγχυση του ανθρώπου για το κοσμοείδωλο που επιδιώκει, καθώς το αυτονόητο μετατρέπεται σε περίπλοκο και η ειρηνική συνύπαρξη σε ανελέητη ανταγωνιστική πρακτική. Ο πόλεμος και η ειρήνη είναι από τις κυρίαρχες διαστάσεις κάθε ευμετάβλητου στην ιστορική διαδρομή γεωπολιτικού χάρτη. Για να γράφονται στη συνέχεια άπειρες δικαιολογίες ως προς κάθε σχετικό συμβάν, για να ερμηνεύεται ακόμη και η υποταγή ως ελευθερία και η επιβολή ως ειρήνη.


Τα «ακατανόητα» εν πολλοίς αυτά γεγονότα που δημιουργεί ο άνθρωπος δεν είναι βέβαια ανεξήγητα ούτε περίεργα. Αντίθετα είναι αναμενόμενα ως έναν βαθμό αν κανείς περπατήσει πάνω στη χορδή του χρόνου και ταξιδέψει σε ένα άλλο αρχείο, στο παλαιοντολογικό αρχείο, στο εξελικτικό παρελθόν της ζωής. Σε αυτό το αρχείο είναι καταγεγραμμένες πολύ πιο αιματηρές και άγριες μάχες, αγώνες εξοντώσεως, αγώνες περί υπάρξεως, αγώνες για την «ελευθερία της ζωής».


H ελευθερία δεν είναι προνόμιο μόνο του ανθρώπου. Είναι επιταγή της φύσης, της ίδιας της ζωής που όμως εξαργυρώνεται πανάκριβα, και κατακτάται δύσκολα σε όποια βαθμίδα της εξελικτικής ιεραρχίας επιχειρείται. Θα μπορούσε βέβαια ο άνθρωπος να έχει ελαχιστοποιήσει το τίμημα αντιτάσσοντας το εξελικτικό κέρδος του εγκεφάλου του. Ωστόσο αυτό το τίμημα, ακόμη και στις ημέρες μας, στην εποχή της γνώσης και της «σοφίας» είναι πανάκριβο. Το γιατί είναι μια άλλη ιστορία που μόνο η παιδεία μπορεί να ερμηνεύσει.


Για αυτό αξίζει, πέρα από το παρόν, να σκαλίσουμε και το παλαιοντολογικό αρχείο το οποίο στα απολιθώματα οργανισμών που υπήρξαν στο παρελθόν ή υπάρχουν ακόμη και σήμερα έχει φυλάξει το επτασφράγιστο μυστικό της ελευθερίας της ζωής. Εχουμε ήδη αναφερθεί στο γεγονός ότι η εξέλιξη απελευθερώνει κάθε φορά όλο και περισσότερο τη ζωή από την καταπίεση της φύσης. Μιλήσαμε για την εμφάνιση της νωτοχορδής που οδήγησε στην προέλευση της σπονδυλικής στήλης και στην πληρέστερη διαμόρφωση των σπονδυλωτών στα οποία ανήκει και ο άνθρωπος. Αυτή η σημαντική εξελικτική δομή, η νωτοχορδή, παραμένει πεισματικά ακόμη και σε μερικά ψάρια, όπως και στα έμβρυα των θηλαστικών, υποδηλώνοντας την εξελικτική σημασία της αλλά και την εξελικτική συνέχεια της ζωής.


Τα παλαιότερα απολιθώματα σπονδυλωτών που χρονολογούνται από τη γεωλογική εποχή του Ορδοβισίου (πριν από 500 εκατ. χρόνια) αντιπροσωπεύονται από τα λεγόμενα οστρακόδερμα που δεν είχαν αποκτήσει ακόμη σιαγόνες. Από αυτήν την κατηγορία σπονδυλωτών φαίνεται ότι προήλθαν στο Δεβόνιο (περίπου πριν από 400 εκατ. χρόνια) τα ψάρια που έχουν σιαγόνες, οστέινο σκελετό, όπως και ζευγαρωτά πτερύγια. Ολα αυτά τα «επαναστατικά» χαρακτηριστικά ήταν ένα επίσημο «διαβατήριο» για το εξελικτικό ταξίδι προς την ελευθερία.


Και τούτο διότι ο οστέινος σκελετός ισχυροποίησε τη σωματική δομή, οι σιαγόνες πλούτισαν τις πηγές διατροφής και τα πτερύγια βελτίωσαν την κολύμβηση. Οι ικανότητες αυτές αύξησαν τις δυνατότητες διασποράς εκείνων των οργανισμών του παρελθόντος, οπλίζοντάς τους με προσαρμοστική ανωτερότητα μέσα από την εξερεύνηση και κατάληψη νέων βιοχώρων, δημιουργώντας νέους γεωζωολογικούς χάρτες.


Εκείνο που δεν είναι βέβαιο είναι αν τα πρώτα ψάρια εμφανίστηκαν στη θάλασσα ή στα γλυκά νερά. H φυσική επιλογή, ωστόσο, δημιούργησε μια μεγάλη ποικιλία τύπων ψαριών τόσο στα γλυκά όσο και στα αλμυρά νερά. Και τούτο διότι τα νέα περιβάλλοντα, «οι νέες χώρες που καταλαμβάνονταν» με την προωθημένη ευκολία της κολύμβησης, προσέφεραν νέες δυνατότητες προσαρμοστικής εξέλιξης, η οποία κάθε φορά αύξανε την ελευθερία των ψαριών· όχι βέβαια ανώδυνα καθώς η φυσική επιλογή ήταν και είναι καιροσκοπική και αμείλικτη.


Ετσι δημιουργήθηκαν ακόμη πιο εξελιγμένα χαρακτηριστικά που οδήγησαν στην προέλευση των αμφίβιων οργανισμών, οι οποίοι μπορούσαν να δραπετεύσουν έστω και προσωρινά από τη «φυλακή» του νερού. Αυτό το νέο άλμα προς την ελευθερία φαίνεται πως το έκαναν οι ιχθυόστεγοι που απέκτησαν και ουρά η οποία λειτουργούσε σαν κουπί, αισθητήρια συστήματα και οστέινες ζώνες κατά μήκος του αξονικού σκελετού που στήριζαν τα εμπρόσθια και οπίσθια άκρα.


Στο ταξίδι αυτό δεν πρέπει βέβαια να φανταζόμαστε ότι πάμε ξαφνικά σε διακριτά τοπία· η βαθμιαία αλλαγή και η φαινομενική συνέχεια είναι κύριο χαρακτηριστικό της εξέλιξης. Για αυτό και πολλές αμφίβιες εξελικτικές γραμμές παραμένουν υδρόβιες, ενώ μερικές είναι χωρίς πόδια. Κάποιες όμως ομάδες προσαρμόστηκαν μέσα από την παράταση της ζωής τους στη στεριά ως ώριμα άτομα. Οι πιέσεις που προκάλεσαν την εξέλιξη των γενεαλογικών γραμμών και τις προσάρμοσαν σε νέες συνήθειες είναι οι ίδιες που κατευθύνουν την εξελικτική διαδικασία, δηλαδή ο γενετικός οπλισμός εμπλουτισμένος με νέες γενετικές ανιχνευτικές ικανότητες (μεταλλάξεις) και ο ενδοπληθυσμιακός, όπως και ο μεταξύ των ειδών ανταγωνισμός για τροφή και χώρο.


Στο πλαίσιο αυτό, λ.χ., η ξήρανση υδάτινων περιοχών (λιμνών) «ανάγκασε» τα προγονικά τετράποδα να μεταναστεύσουν σε άλλες μεγαλύτερες λίμνες διαμέσου της στεριάς και έτσι αναδυόταν η ανάγκη δημιουργίας προσαρμοστικών χαρακτηριστικών για τη στεριά, υπαγορεύοντας ταυτόχρονα την προέλευση των πρώτων αμφιβίων. Οι δοκιμές και οι προσπάθειες που θα έγιναν για να καταφέρει ένας υδρόβιος οργανισμός να μετατραπεί σε αμφίβιο θα ήταν άπειρες, με αμέτρητες αποτυχίες και θανάτους. Ωστόσο, κάποιοι νέοι γενετικοί συνδυασμοί εξόπλισαν τους οργανισμούς εκείνους με τη δυνατότητα πρόσκαιρης δραπέτευσης από το νερό, τους έκαναν δηλαδή πιο δυνατούς, πιο εξελιγμένους, πιο ελεύθερους.


Αυτή λοιπόν η εξελικτική ελευθερία είναι πολύτιμη και κορυφώνεται στον άνθρωπο ο οποίος όμως τη χρησιμοποιεί συχνά χωρίς «πυξίδα» και συγχέει πολλές φορές τα σταυροδρόμια της ζωής, τόσο στην καθημερινή πρακτική του όσο και στη διά βίου στρατηγική του. Και όμως αυτήν την «πυξίδα» είναι εύκολο να τη βρούμε στο σχολείο, στο πανεπιστήμιο, στη μόρφωση, στην παιδεία, αρκεί να την αναζητήσουμε επιμελώς μέσα από τη συστηματική διερεύνηση και τον συνεχή γόνιμο προβληματισμό για την κοσμοαντίληψή μας. Αλλωστε αυτή η «πυξίδα» της ελευθερίας κατακτάται, δεν δωρίζεται.


Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.