Το λάδι και η ελιά αποτελούν συστατικά στοιχεία του μεσογειακού πολιτισμού. Δεν είναι μόνο η αγροτική παραγωγή και οι διατροφικές αξίες. Είναι η καλλιέργεια και η ελαιοσυλλογή, είναι το εμπόριο, είναι η πανάρχαιη τεχνολογία και η εξέλιξή της, είναι τα συστήματα αποθήκευσης και κυρίως είναι ένα μυθοποιητικό και μυθοπλαστικό σύστημα που αναδεικνύουν την ελιά σε πρωταγωνιστή του μεσογειακού κόσμου. Το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, που εγκαινιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στη Σπάρτη, αναδεικνύει, μέσα από την πολύ μελετημένη και λειτουργική αρχιτεκτονική και μουσειολογική φιλοσοφία του, αυτόν τον πολιτισμό: οι άνθρωποι, οι καρποί, τα προϊόντα, τα σκεύη, τα εργαλεία, οι μηχανές, οι τεχνικές, οι τεχνολογίες αλλά και τα συναισθήματα και οι ιδέες και οι αναπαραστάσεις. Μέσα στη μολυβένια θάλασσα του ελαιώνα της Σπάρτης, κάτω από τον βυζαντινό Μυστρά, δίπλα στα αρχαία ερείπια, στην καρδιά της σύγχρονης πόλης, το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού μας υπενθυμίζει τη διαχρονία και αποτελεί τον πρώτο ελληνικό σταθμό στον δρόμο, τον λεγόμενο, του λαδιού.
Τον κτιριακό πυρήνα του νέου Μουσείου απετέλεσε το κτίριο της παλιάς Ηλεκτρικής Εταιρείας της Σπάρτης, ένα βιομηχανικό κατάστημα από την εποχή που τα αστικά κέντρα είχαν τις δικές τους μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Διαμαντόπουλος και η μουσειολόγος-αρχιτέκτων Λένα Κατσανίκα κράτησαν την πέτρινη πρόσοψη της Ηλεκτρικής Εταιρείας, πίσω από την οποία ανέπτυξαν το Μουσείο σε δύο επίπεδα. Με πλήρη οπτική επαφή μεταξύ τους, με άμεση επικοινωνία μέσα από πασαρέλες και μεγάλες σκάλες, η συνέχεια των εκθεμάτων δεν διακόπτεται από τίποτε. Η είσοδος γίνεται από το επάνω επίπεδο. Εδώ η ενότητα «Οικονομία – Χρήσεις – Ιδεολογία» μάς βάζει αμέσως στο κλίμα αυτό του μακραίωνου πολιτισμού. Η Μεσόγειος της Ελιάς και τα παλαιότερα ευρήματα, οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες, το λάδι στην ανακτορική οικονομία του προϊστορικού Αιγαίου, στην αρχαία οικονομία, στην οικονομία του Βυζαντίου, της Ενετοκρατίας, της Τουρκοκρατίας και της Νεότερης Ελλάδας, οι χρήσεις της ελιάς και του λαδιού και η συμβολική διάστασή τους στη θρησκευτική λατρεία και στις λαϊκές τελετουργίες. Εδώ βρίσκει τη θέση της και η σχέση της ελιάς με την τέχνη, μέσα από δύο σχέδια του Αλέκου Φασιανού, έναν πίνακα του Χρήστου Μποκόρου κι ένα ψηφιδωτό της Χριστίνας Νάκου. Αυτή η σχέση ελιάς και τέχνης αποτυπώνεται και στον λογότυπο του Μουσείου, που βασίζεται σε ιδεόγραμμα του ελαιόδεντρου στη Γραμμική Β γραφή από το ανάκτορο της Κνωσού (14ος αιώνας π.Χ). Στο ίδιο επίπεδο, η ενότητα «Μορφολογία» μάς παρουσιάζει το φυσικό περιβάλλον της ελιάς, τις ποικιλίες, τη διαδικασία από την ελιά στο λάδι κτλ. Το κάτω επίπεδο είναι αφιερωμένο στην τεχνολογία. Είναι ένας μοναδικός για την Ελλάδα χώρος της προβιομηχανικής και βιομηχανικής αρχαιολογίας της ελιάς και του λαδιού, με πολλά αντικείμενα και μηχανικές μακέτες που δίνουν αμέσως στο Μουσείο τη διάσταση του παιδαγωγικού εργαλείου. Βρίσκουμε εδώ τα μεταβυζαντινά ελαιοτριβεία και τα χειροκίνητα, τα προβιομηχανικά ζωοκίνητα και υδροκίνητα ελαιοτριβεία, στη συνέχεια τα βιομηχανική ελαιοτριβεία, την οικιακή παρασκευή σαπουνιού και την προβιομηχανική και πρωτοβιομηχανική σαπωνοποιία, τα ελαιοτριβεία στην Πελοπόννησο, τη βιομηχανική σαπωνοποιία και τα μοντέρνα εργοστάσια, όπως το πυρηνελαιουργείο Λιναρδάκη, που πρωτολειτούργησε το 1890 στην Καλαμάτα. Σε αυτό το επίπεδο βλέπουμε επίσης τα άλλα μουσεία της ελιάς στη Μεσόγειο ενώ στο πωλητήριο μπορούμε να δούμε εκτεθειμένα εμφιαλωμένα λάδια από τοπικούς παραγωγούς και να αγοράσουμε σαπούνι ελαιολάδου, τα κοσμήματα του Μουσείου, με τον λογότυπό του, αναπαραγωγές παλαιών διαφημιστικών χρωμολιθογραφιών. Μελλοντικά το Μουσείο θα αναπτυχθεί σε μια υπαίθρια έκθεση αφιερωμένη στην ελαιοκαλλιέργεια και ελαιοσυλλογή, στα προϊστορικά, αρχαία και βυζαντινά ελαιοτριβεία. Το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού εντάσσεται σε ένα δίκτυο «βιομηχανικών μουσείων» που από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 άρχισε να δημιουργεί το Πολιτιστικό Ιδρυμα της ΕΤΒΑ με επικεφαλής τη βυζαντινολόγο Ασπασία Λούβη. Ερχεται να προστεθεί στο Μουσείο Μετάξης, που λειτουργεί στο Σουφλί, στο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, που λειτουργεί στη Δημητσάνα, και στο Μουσείο Ελληνικών Μουσικών Οργανων που λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη. Μετά την εξαγορά της ΕΤΒΑ από την Τράπεζα Πειραιώς το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς, με πρόεδρο τη Σοφία Στάικου-Σάλλα και διευθύντρια την Ασπασία Λούβη, συνεχίζει, με ακόμη μεγαλύτερη ένταση, τα προγράμματα δημιουργίας θεματικών μουσείων, τις εκδόσεις, τις ερευνητικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Στη διάρκεια των εγκαινίων του Μουσείου Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού η κυρία Σοφία Στάικου, εξαγγέλλοντας την πολιτιστική πολιτική του Ιδρύματος, αναφέρθηκε στην δημιουργία δύο νέων μουσείων, το Μουσείο Μαρμαροτεχνίας στον Πύργο της Τήνου και το Μουσείο Παραδοσιακών Επαγγελμάτων και Περιβάλλοντος στη Στυμφαλία.
Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, Οθωνος – Αμαλίας 129, τηλ. 27310 89315. Ανοικτό καθημερινά 10 π.μ.-2 μ.μ. και 5-7 μ.μ. Κλειστό κάθε Τρίτη.
