Μετά το πολυσυζητημένο βιβλίο της Women, Myth and the Feminine Principle (State University of New York Press, 1997), η ανθρωπολόγος, ψυχαναλύτρια και κριτικός λογοτεχνίας Bettina Knapp στη μελέτη της Γυναίκες στον μύθο καταγράφει και επαναπροσδιορίζει την ιστορία της γυναίκας στον μύθο, από τις πρωτόγονες κοινωνίες ως τους σύγχρονους καιρούς. Χρησιμοποιώντας μια αντιπροσωπευτική επιλογή μύθων που έχουν ως κεντρικό άξονα γυναικεία πρόσωπα και μέσα από επεξεργασία αρχέτυπων δεδομένων και ανίχνευση των διαδοχικών μεταμορφώσεων μυθικών γυναικείων μορφών, η συγγραφέας καταγράφει μια πνευματική συγγένεια ανάμεσα σε διάφορους κοινωνικοπολιτισμικούς χώρους. Στη μεγάλη αυτή μελέτη η Knapp διερευνά τα πολλαπλά επίπεδα των αρχαϊκών μύθων με σκοπό να καταδείξει την επίδρασή τους πάνω στην κοινωνική εικόνα της γυναίκας. Ετσι, με δεδομένο ότι το πατρογονικό υλικό του μύθου χρησιμεύει ως οργανωτική αρχή της συλλογικής ζωής, η συγγραφέας θεμελιώνει ένα ευρύ συλλογικό δίκτυο όχι μόνο στο εσωτερικό του μυθολογικού κόσμου αλλά και ανάμεσα στον μύθο και στην κοινωνία.
Σε όλους τους πολιτισμούς η μυθική και η κοινωνική εικόνα της γυναίκας είναι στενά δεμένες, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο χώρο. Στο βιβλίο αυτό εξετάζονται σε εννέα κεφάλαια, πάντοτε κάτω από τη συγκεκριμένη οπτική γωνία, αυτή της γυναικείας παρουσίας, οι μυθολογίες των Σουμερίων, των Αιγυπτίων, των Ελλήνων, των Εβραίων, των Ρωμαίων, των Χριστιανών, των Ινδών, των Ιαπώνων και των Κινέζων.
Η Κνάπ διατυπώνει μια άρνηση και μια επανατοποθέτηση αναφορικά με τις ως σήμερα αντιλήψεις περί μύθου και γυναίκας. Στον μύθο της Δημιουργίας, π.χ., η συγγραφέας αναρωτιέται αν η Εύα ευθύνεται για την Πτώση ή, αντίθετα, είναι αυτή που με μια πράξη ανδρείας θεμελίωσε την περιέργεια του διανοουμένου και του πεφωτισμένου· αν διέπραξε τελικά μια πράξη υβρισμού ή μια πράξη γενναιότητας· αν με μια παραβίαση ενός πατριαρχικού και αυταρχικού νόμου υπήρξε η πρώτη απελευθερωμένη γυναίκα. Μέσα από την αμαυρωμένη και αρνητική εικόνα της Εύας η Κναπ προτείνει μια επαναθεώρηση του μύθου της Δημιουργίας.
Παρόμοια είναι και η ερμηνευτική προσέγγιση της συγγραφέως στον μύθο της Ισιδος (κεφάλαιο «Isis: Harmony of Flesh/Spirit/Logos). Χάρη στην απόλυτη αρμονία σώματος και πνεύματος, η αιγύπτια θεά που κρατά το μυστικό της Ζωής, του Θανάτου και της Ανάστασης είναι προικισμένη με εξαιρετικές ψυχικές δυνάμεις που της επιτρέπουν να επαναφέρει στη ζωή τον Οσίριδα. Αντίθετα, η Tiamat, η αρχέγονη Μητέρα στη βαβυλωνιακή εκδοχή του σουμερικού μύθου, ενώ ενσαρκώνει αρχικά το αιώνιο αξίωμα της τεκνογονίας, μεταμορφώνεται σε δράκο και, ηττημένη, δίνει τη θέση της στον αρσενικό ήρωα και Σωτήρα του λαού Marduk. Η Δεβώρα διακρίνεται από όλα τα γυναικεία βιβλικά πρόσωπα λόγω της προνομιακής της σχέσης με τον Θεό. Οι διάφοροι ρόλοι που της αποδίδονται αυτοί του προφήτη, του ποιητή, του δικαστή, του στρατάρχη υπογραμμίζουν την πολυπλοκότητα αυτής της μυθολογικής μορφής. Ο μύθος της Ιφιγένειας εγείρει το ζήτημα της συζυγικής θέσης της γυναίκας, εδώ άμεσα συνδεδεμένης με τη θυσία. Η Κναπ διά μέσου πολλαπλών ψυχολογικών διαστρωματώσεων εξετάζει επηρεασμένη από τον Γιουνγκ τις προσωπικές και κοινωνικές αξίες της εκούσιας υποδούλωσης.
Στον αντίποδα αυτού του μύθου βρίσκονται τα βίαια και καταστροφικά γυναικεία πρόσωπα της Ηρωδιάδας και της Σαλώμης, αρχέτυπα της μοιραίας γυναίκας (κεφάλαιο «Herodias/Salome: Mother/Daughter Identification»). Η σχέση μητέρας και κόρης εμφανίζεται αποκαλυπτική καθώς η μητέρα εναποθέτει τους ανικανοποίητους πόθους της στην κόρη. Αυτή η σύζευξη των δύο γυναικών καταλήγει στην ταύτιση και στη δημιουργία ενός γυναικείου τέρατος το οποίο η Κναπ εξετάζει ψυχαναλυτικά.
Ο ιαπωνικός μύθος της θεάς του Ηλίου Amaterasu δίνει το έναυσμα για μια συγκριτική προσέγγιση των μυθολογιών της Ανατολής και της Δύσης. Ενώ οι περισσότερες θρησκείες συνδέουν τον άνδρα με τον Ηλιο και τη γυναίκα με τη Σελήνη, στην ιαπωνική μυθολογία συμβαίνει το αντίθετο. Πώς αυτή η μυθολογική αναβάθμιση της γυναίκας είναι συμβατή με την ευρύτατα καταπιεστική ιαπωνική κοινωνία; Εδώ οι κοινωνικές αντηχήσεις του μυθολογικού υλικού έχουν πρωταρχική σημασία. Η συγγραφέας εξετάζει διεξοδικά αυτή τη θεά της Γης και Μητέρα της ιαπωνικής δυναστείας που έρχεται σε αντίθεση με την ακραία υποδούλωση της γυναίκας σε αυτή την κουλτούρα.
Η περιδιάβαση στην ινδική μυθολογία έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς η Κναπ επιχειρεί μια προσωπική ανάγνωση του μύθου Ramayana. Η ινδική κουλτούρα βασίζει την ιδανική συζυγική ζωή στο παράδειγμα του Rama και της Sita. Σύμφωνα με τη γενικά αποδεκτή θεώρηση, είναι ο βασιλιάς Rama το κεντρικό ηρωικό πρόσωπο του μύθου. Εν τούτοις, επανεξετάζοντας τις ψυχολογικές παραμέτρους, η Κναπ αμφισβητεί την καθιερωμένη ερμηνεία και αναδεικνύει ως ηρωίδα τη Sita, την τέλεια σύζυγο. Οι αρετές που της αποδίδονται από την παράδοση, όπως η αυταπάρνηση, η γενναιόδωρη αγάπη και η τιμιότητα, δεν αποτελούν παθητική αποδοχή μιας συμπεριφοράς που έχει επιβληθεί. Σύμφωνα με την Κναπ, είναι η ίδια η Sita που καθορίζει τις ηθικές της αρχές. Δημιουργώντας έναν κώδικα συμπεριφοράς της παντρεμένης γυναίκας, η Sita γίνεται ένα μοντέλο έμπνευσης για εκείνες τις γυναίκες που προσπαθούν να εντάξουν την ατομικότητά τους στα πλαίσια της συζυγικής ζωής.
Η Μπετίνα Κναπ εξετάζει τις γυναικείες μορφές και την ιστορία τους μακριά από κλισέ και προκαταλήψεις. Μελετά κατά πόσο οι απόψεις τους ήταν προσανατολισμένες από το φύλο ή ήταν αποτέλεσμα ανδρόγυνης νοοτροπίας· αν ήταν στερημένες από τα πλέον βασικά ανθρώπινα δικαιώματα ή αποκλείονταν από τις υψηλότερες λειτουργίες της θρησκευτικής λατρείας. Διερευνά κατά πόσο ή όχι αυτές οι γυναίκες πολέμησαν, ίδρυσαν κράτη, διοίκησαν εδάφη ή είχαν την εμπειρία κρίσεων ταυτότητας. Η συγγραφέας επιτρέπει στον αναγνώστη να προβεί σε παραλληλισμούς καθώς και σε διχοτομικά διλήμματα αναφορικά με τη ζωή των αρχαίων και των σύγχρονων γυναικών. Η επαναφορά συγκεκριμένων επεισοδίων που συνέβησαν χιλιάδες χρόνια πριν, όπως αναφέρονται στους μεγάλους μύθους, μπορεί να διαλευκάνει συγκεκριμένες σχέσεις και να ρίξει φως σε γεγονότα αναφορικά με το σημερινό στάτους της γυναίκας τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον επαγγελματικό χώρο της.
Πραγματικά διεπιστημονικό έργο, το Women in Myth ανοίγει προοπτικές έρευνας που στοχεύουν στον επαναπροσδιορισμό της μυθολογικής εικόνας της γυναίκας και κατ’ επέκταση της κοινωνικής εικόνας της.
Η κυρία Βασιλική Λαλαγιάννη είναι λέκτωρ Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
