Αν ζούσε στην εποχή των προσωκρατικών, ο Ευτύχης Μπιτσάκης ως χημικός, φυσικός και φιλόσοφος στη χώρα του Αριστοτέλη και του Δημόκριτου θα ήταν απόλυτα εναρμονισμένος με το περιβάλλον του. Βρισκόμαστε όμως στην αρχή της τρίτης χιλιετίας και οι επιστημολογικές και φιλοσοφικές διαμάχες συνεχίζονται κυρίως εκτός Ελλάδος. Διεθνώς οι επιστήμονες μάχονται μεταξύ τους με το ίδιο πάθος που έχουν οι καλλιτέχνες ή ακόμη οι πολιτικοί. Υπάρχει όμως επιστημονική αλήθεια απαλλαγμένη από ιδεολογικά στοιχεία; Ο συγγραφέας, ένας από τους λίγους φιλοσοφούντες φυσικούς στη χώρα μας, συμμετέχει ενεργά στη γενικότερη μάχη για μια κοσμοαντίληψη θεμελιωμένη στις επιστήμες. Τον τελευταίο καιρό εκδόθηκε το νέο βιβλίο του Ο δαίμων του Αϊνστάιν. Αιτιότητα και τοπικότητα στην Φυσική στις εκδόσεις Gutenberg, ενώ στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού «Ουτοπία» στις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, ενός περιοδικού του οποίου είναι ιδρυτής και εκδότης από το 1992, εξετάζει το ερώτημα «τι έχει να μας προσφέρει ο νέος θαυμαστός κόσμος του ύστερου καπιταλισμού στη νέα χιλιετία;» μέσα από επιλογή από το έργο ενός σημαντικού σύγχρονου φιλοσόφου, του Jacques d’ Hondt.
Περιγράφετε επιστημολογικές διαμάχες στο πεδίο της φυσικής, που είναι όμως ευρύτερα φιλοσοφικές διαμάχες. Πώς αλληλοτροφοδοτούνται;
«Κατ’ αρχάς ένα μέγα ερώτημα της φιλοσοφίας από την εποχή του Δημόκριτου είναι αν στη φύση ισχύει η αρχή της αιτιοκρατίας. Η φυσική του Νεύτωνα και η φυσική του Αϊνστάιν θεμελίωσαν και συγκεκριμενοποίησαν την αιτιοκρατική δομή του Σύμπαντος. Στη συνέχεια η κβαντομηχανική αμφισβήτησε την ισχύ αυτής της αρχής. Ιδού λοιπόν ένα φιλοσοφικό πρόβλημα που τροφοδοτείται από την επιστήμη.
Επίσης, αν τωόντι η φύση είναι αιτιοκρατημένη, τότε μπορούμε να προβλέψουμε την εξέλιξή της και να έχουμε μια εικόνα του κόσμου, με βάση την οποία μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον. Αν όμως η φύση δεν είναι αιτιοκρατημένη, αν η αιτιοκρατική τάξη, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι, είναι μια απλώς μακροσκοπική αυταπάτη, τότε ανοίγει ένα πεδίο το οποίο καταλήγει στην παραψυχολογία, στο θαύμα, στον μυστικισμό. Παραδείγματος χάριν, υπάρχουν φυσικοί που ισχυρίζονται ότι μπορούμε να λυγίσουμε μια ράβδο αλουμινίου από είκοσι μέτρα με τη δύναμη της σκέψης μας. Από την πλευρά του ο Josephson, με βραβείο Νομπέλ στα 22 του χρόνια, υποστηρίζει ότι εκτός από το τοπικό σώμα μας διαθέτουμε και ένα αστρικό σώμα, το οποίο εκτείνεται στον χώρο και έτσι μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον. Κατ’ άλλους μπορούμε να επηρεάσουμε το παρελθόν από την παρούσα στιγμή. Ετσι με μια ακτίνα λέιζερ μπορείτε να σκοτώσετε τον παππού σας, που έχει πεθάνει πριν από τριάντα χρόνια. Βλέπετε πώς από δεδομένα της φυσικής καταλήγουμε σε μια εντελώς ανορθολογική αντίληψη για τη φύση».
Η φιλοσοφία, όπως λέτε, πολύ περισσότερο από την επιστήμη, δεν είναι αθώα. Υπάρχουν «βολικές» επιστημονικές θεωρίες;
«Υπάρχουν επιστημονικές θεωρίες κατ’ αρχήν αληθείς. Η επιστήμη όμως ως κοινωνική πρακτική δεν είναι αποκομμένη από τη φιλοσοφία και από το συνολικό ιδεολογικό περιβάλλον μιας ιστορικής εποχής. Συνεπώς τα προβλήματα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου, της απειρότητας ή μη του Σύμπαντος, της αρχής του χρόνου, μεγάλα οντολογικά και φιλοσοφικά ερωτήματα που είχαν ήδη τεθεί από τους αρχαίους φιλοσόφους, συνεχίζουν να υπάρχουν.
Η φιλοσοφία επιδίωκε πάντα να αξιοποιήσει ιδεολογικά τα επιχειρήματα των επιστημών. Αντιστρόφως η επιστήμη θεμελιωνόταν πάντα σε φιλοσοφικές προκείμενες. Αρα κάθε φορά που η φιλοσοφία έβρισκε ότι μια θεωρία εναρμονίζεται με την άποψή της την αξιοποιούσε φιλοσοφικά. Οι οπαδοί της Δημιουργίας θεώρησαν ότι το Big Bang είναι η νέα έκδοση της Δημιουργίας. Ο Πάπας, π.χ., υποστήριξε ότι έχουμε πλέον αυτό που περιμέναμε από την επιστήμη, ότι δηλαδή απέδειξε τη δημιουργία του κόσμου από τον Θεό. Ο Eddington και ο Jeans, μεγάλοι αστρονόμοι, υποστηρίζουν ότι τώρα πια δεν υπάρχει ύλη. Η ύλη είναι απλές ρυτιδώσεις του χώρου.
Ο κόσμος δεν είναι αντικειμενική πραγματικότητα. Υπάρχει μόνο στον νου του Δημιουργού και αν πάψει κάποια στιγμή να μας σκέφτεται, εμείς δεν υπάρχουμε. Δηλαδή η επιστήμη δεν είναι απλώς διερεύνηση και διατύπωση των νόμων της φύσης. Επίσης ασκεί μια ιδεολογική λειτουργία πέρα από την καθαρά γνωστική λειτουργία της».
Ποια είναι η μεγαλύτερη διαμάχη στον χώρο της φυσικής σήμερα;
«Τρία είναι τα βασικά ερωτήματα που απασχολούν σήμερα τους φυσικούς και τους επιστημολόγους που ασχολούνται με τη μικροφυσική. Αν είναι δυνατόν δηλαδή τρία αξιώματα να συνυπάρξουν λογικά: ρεαλισμός, αιτιότητα, τοπικότητα. Παραδείγματος χάριν, τίθεται ζήτημα αν ισχύει η αιτιοκρατία ή όχι. Η μία σχολή, η λεγόμενη της Κοπεγχάγης, με επικεφαλής τον Niels Bohr, και με τους Heisenberg, τον Dirac παλαιότερα, τον Jordan και άλλους μεγάλους φυσικούς, θεωρεί ότι οι πιθανοκρατικοί νόμοι της μικροφυσικής αποτελούν την άρνηση της αιτιοκρατίας. Ως εδώ, είναι μια άποψη. Αλλοι προχωρούν πιο πέρα, υποστηρίζοντας ότι τα μικροσωμάτια επιλέγουν ελεύθερα μία από τις δυνατές καταστάσεις, ότι δηλαδή διαθέτουν ελεύθερη βούληση. Βλέπετε τώρα αναγωγισμό: θέλουν να αναγάγουν το ανθρώπινο, που είναι πολύ πιο σύνθετο, στις λειτουργίες των μικροσωματίων. Η άλλη σχολή, ο Αϊνστάιν, ο Schrodinger, o De Broglie, ο Planck, ο Langevin και άλλοι, επίσης από τους θεμελιωτές της νεότερης φυσικής, υποστηρίζουν ότι η παρούσα περιγραφή δεν είναι πλήρης. Δηλαδή ότι εισάγοντας πρόσθετες παραμέτρους στην εξίσωση της κίνησης των μικροσωματίων μπορούμε να προβλέψουμε ενδεχομένως με βεβαιότητα το φαινόμενο.
Αυτό είναι το βασικό σημείο στο οποίο επικεντρώνεται η διαμάχη και το μεγαλύτερο μέρος αυτού του βιβλίου. Θα μου πείτε, γι’ αυτό το λίγο τόση φασαρία; Δεν είναι λίγο γιατί αν δεχθούμε ότι δεν ισχύουν η αιτιότητα και η τοπικότητα καταρρέει ολόκληρη η αντίληψή μας για τον κόσμο. Τα τελευταία χρόνια η διαμάχη εστιάζεται κυρίως στο πρόβλημα της τοπικότητας, δηλαδή στο ερώτημα αν υπάρχουν στη φύση αλληλεπιδράσεις με άπειρη ταχύτητα».
Ποιο είναι το κυρίαρχο ρεύμα διεθνώς και προς ποια κατεύθυνση τείνουμε εμείς στην Ελλάδα;
«Κατά τους θερμόαιμους της σχολής της Κοπεγχάγης, το θέμα έληξε. Δεν μπορούν να συνυπάρξουν τα τρία αξιώματα. Από όσους φιλοσοφούν στην Ελλάδα οι περισσότεροι υποστηρίζουν απόψεις προσκείμενες στη σχολή της Κοπεγχάγης. Οι Ελληνες δεν πολυασχολούνται με αυτά τα πράγματα. Επίσης δεν έχει λήξει η διαμάχη για τη Μεγάλη Εκρηξη, δηλαδή για τη δημιουργία του Σύμπαντος. Οι περισσότεροι Ελληνες θεωρούν ότι έχει λήξει.
Βέβαια αυτές οι διαμάχες δεν λύνονται με το πλειοψηφικό σύστημα ή με την απλή αναλογική. Είναι θέμα χρόνου, και ο χρόνος θα δείξει αν μπορούμε να έχουμε μια πληρέστερη μικροφυσική και αν στην κοσμολογία το μοντέλο της Μεγάλης Εκρηξης ευσταθεί ή όχι: είναι ένα μοντέλο θαυμάσιο και γοητευτικό, αλλά γραμμικό, το οποίο τροφοδότησε αντιλήψεις εντελώς μεταφυσικές. Αλλά επειδή αυτές οι διαμάχες δεν είναι κοινωνικά ουδέτερες, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα περιοδικά και λοιπά προτιμούν τη θεωρία της Μεγάλης Εκρηξης».
Η εποχή του Internet ευνοεί περισσότερο το φαντασιακό και το θαύμα;
«Η εποχή μας, με τη διάλυση των κοινωνικών σχέσεων, με την ανεργία, με τα ναρκωτικά, με την κυριαρχία διάφορων ιδεαλιστικών απόψεων, τείνει αντικειμενικά προς τον μυστικισμό. Ευνοείται έτσι η σχολή της Κοπεγχάγης, η θεωρία της Μεγάλης Εκρηξης και τα λοιπά. Αντιστρόφως όμως η ίδια η πορεία της γνώσης συνιστά μια βασική αντίσταση. Παραδείγματος χάριν, ενώ παλαιότερα είχε κυριαρχήσει ολοκληρωτικά σχεδόν το Big Bang, τώρα υπάρχουν πολύ περισσότερα παρατηρησιακά και θεωρητικά δεδομένα εναντίον του, και πολύ περισσότεροι άνθρωποι που δεν δέχονται πια ότι είναι το σωστό μοντέλο του Σύμπαντος. Επίσης ενώ είχε σχεδόν εξουθενωθεί η ρεαλιστική σχολή της μικροφυσικής κατά τον Μεσοπόλεμο, από το 1952 άρχισε η αντίστροφη μέτρηση και έσπασε το μονοπώλιο της σχολής της Κοπεγχάγης».
Εσείς φυσικά είστε οπαδός της ρεαλιστικής σχολής;
«Δεν είπαμε; Πάντα με τις μειοψηφίες».
