Μπορεί η ανάλυση μια αιματηρής εθνοτικής σύγκρουσης πριν από 30 χρόνια να φωτίσει πτυχές της σημερινής ευρωπαϊκής, αλλά και όχι μόνο, συνθήκης; Αυτό υποστηρίζει ο ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Πίτσπουργκ Ρόμπερτ Χέιντεν στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Από τη Γιουγκοσλαβία στα Δυτικά Βαλκάνια. Μελέτες ενός ευρωπαϊκού διαμελισμού 1991-2011», που κυκλοφορεί από της Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. «Το Βήμα» συνομίλησε μαζί του για τα επίκαιρα διδάγματα που μπορεί να αντλήσει κανείς από ένα δύσκολο παρελθόν.

Γιατί σήμερα ένα βιβλίο για τη Γιουγκοσλαβία και την αποσύνθεσή της;

«Στη Γιουγκοσλαβία παρατηρούμε για πρώτη φορά την επιστροφή του φασισμού και την εκ νέου νομιμοποίησή του στην Ευρώπη. Δείτε τι συμβαίνει σήμερα με τη Μελόνι στην Ιταλία, το AfD στη Γερμανία, δείτε τι συμβαίνει στις ΗΠΑ. Μια αποκατάσταση του φασισμού, που νομίζαμε ότι είχε εξαλειφθεί το 1945. Σε ένα από τα άρθρα του βιβλίου, που γράφτηκε δύο χρόνια μετά την έναρξη του πολέμου, περιέγραψα αυτή την ανάσταση ως “ξεπαλούκωμα των βρικολάκων”. Οι βρικόλακες ήταν οι Σέρβοι Τσέτνικ και οι Κροάτες Ουστάσι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (σημ.: δύο κινήματα πρότυπα ακραίου εθνικισμού κατά τη διάρκεια των πολέμων στη Γιουγκοσλαβία του 1941-1945). Η Γιουγκοσλαβία ήταν ένα από τα πιο αιματηρά και περίπλοκα πεδία μαχών, επειδή δεν είχαμε μόνο ανθρώπους που αγωνίζονταν ενάντια στην κατοχή, αλλά και το φασιστικό κίνημα των Ουστάσι στην Κροατία, που υποστηριζόταν από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς και προσπαθούσε να εγκαθιδρύσει ένα φασιστικό καθεστώς στην Κροατία, το σερβικό βασιλικό κράτος και τις δυνάμεις του, τους Τσέτνικ, που ήταν εχθρικοί εναντίον των Μουσουλμάνων και των Κροατών, καθώς και την κομμουνιστική επανάσταση».

Η τελευταία βεβαίως επικράτησε…

«Ενας βασικός λόγος γι’ αυτό ήταν πως οι κομμουνιστές ήταν οι μόνοι πολιτικοί παράγοντες που προσπάθησαν να εμπλέξουν ολόκληρο τον πληθυσμό. Αλλά με την πτώση του κομμουνισμού, μέσα σε λίγα χρόνια, η κροατική Δεξιά ανέστησε τους Ουστάσι και οι Σέρβοι βασιλικοί που υποστήριζαν τους Τσέτνικ έγιναν όλο και πιο δραστήριοι».

Αναλύετε πώς ο κρατικός σοσιαλισμός μετατράπηκε σε κρατικό σοβινισμό, μέσω της συνταγματοποίησης του εθνοτικού έθνους, παρέχοντας το πλαίσιο για την εθνοκάθαρση που ακολούθησε. Εξηγήστε μας αυτή τη διαδικασία.

«Οι αμερικανοί φοιτητές δεν αντιλαμβάνονται πλήρως την έννοια του ευρωπαϊκού εθνικισμού, επειδή στα αμερικανικά αγγλικά οι όροι “έθνος” και “κράτος” είναι ισοδύναμοι. Οταν λέμε ότι ο πρόεδρος μίλησε στο έθνος, εννοούμε ότι μίλησε σε όλους τους ανθρώπους που βρίσκονται στη χώρα, όχι μόνο στους λευκούς. Στον ευρωπαϊκό αστερισμό, το έθνος αναφέρεται σε μια ομάδα που συνδέεται από έναν κοινό τόπο γέννησης, ενώ το κράτος αναφέρεται στην επικράτεια και την κυβέρνηση. Το κράτος υπάρχει για να υπηρετεί το έθνος. Το έθνος είναι κυρίαρχο στην επικράτειά του διά μέσου της κυβέρνησης. Αν δεν είσαι μέρος του έθνους, δεν είσαι μέρος της κυρίαρχης κοινότητας, ακόμη και αν είσαι πολίτης της χώρας. Από αυτή την άποψη, το Ισραήλ, από την ίδρυσή του, υπήρξε ένα κλασικό ευρωπαϊκό έθνος-κράτος, επειδή σχηματίστηκε ως κράτος όπου οι Εβραίοι είναι κυρίαρχοι. Οι μη Εβραίοι μπορούν να είναι πολίτες, ακόμη και μέλη της Κνεσέτ, αλλά δεν αποτελούν μέρος του κυρίαρχου έθνους».

Αλλά ο κομμουνισμός το αντιστρέφει αυτό

«Ο Μαρξ υποστήριξε ότι οι θεμελιώδεις ομάδες είναι οι οικονομικές τάξεις. Ετσι, υπό τον κομμουνισμό, η εργατική τάξη ήταν κυρίαρχη, όχι το εθνοτικό έθνος. Αλλά ξαφνικά ο κομμουνισμός εξαφανίστηκε… Οι Σλοβένοι ήταν οι πρώτοι που άλλαξαν το Σύνταγμά τους. Και μετά ακολούθησαν όλοι οι άλλοι, εκτός από τη Βοσνία, όπου δεν υπήρχε μία εθνική πλειοψηφία. Το πέρασμα από την κυριαρχία της εργατικής τάξης στην κυριαρχία του εθνοτικού έθνους μπορεί να λειτουργήσει μόνο εφόσον υπάρχει μια ισχυρή πλειοψηφία αυτού του εθνικού έθνους. Αλλά η Βοσνία-Ερζεγοβίνη δεν είχε τέτοια πλειοψηφία: 42% ήταν Μποσνιάκοι, 32% Σέρβοι, 14% Κροάτες και οι υπόλοιποι αυτοαποκαλούνταν Γιουγκοσλάβοι, κ.λπ. Μόνο αν όλοι αυτοανακηρύσσονταν Βόσνιοι θα μπορούσε να υπάρξει ένα βοσνιακό έθνος ή κράτος. Υπήρχε μόνο ένας πολιτικός που έθεσε υποψηφιότητα με αυτό το πρόγραμμα, ένας Κροάτης από τη Βοσνία, ο οποίος ήταν δημοφιλής το 1990. Αλλά έλαβε μόνο 5% στις εκλογές. Οι Σέρβοι ψήφισαν το σερβικό κόμμα, οι Κροάτες το κροατικό, οι Μουσουλμάνοι το μουσουλμανικό, και κάνουν το ίδιο από τότε. Ο πόλεμος οδήγησε σε μια εσωτερική εθνο-εδαφικοποίηση του κράτους».

Στην Ευρώπη δεν είχαμε εθνοκάθαρση μεταξύ διαφορετικών εθνών στη σύγχρονη ιστορία…

«Δεν είχαμε; Να σας θυμίσω ότι η μεγαλύτερη εθνοκάθαρση στην Ευρώπη συνέβη το 1945, όταν 10 εκατομμύρια Γερμανοί εκδιώχθηκαν στη Γερμανία από την Πολωνία, τη Ρουμανία, τη Γιουγκοσλαβία και την Τσεχοσλοβακία».

Πιστεύετε ότι αυτός είναι ένας μηχανισμός που χαρακτηρίζει την Ευρώπη;

«Είναι μια ευρωπαϊκή κατασκευή που προκαλεί τέτοιου είδους γεγονότα».

Εντυπωσιάστηκα επίσης από την εφαρμογή της έννοιας του οριενταλισμού, των «επάλληλων οριενταλισμών», στο γιουγκοσλαβικό πλαίσιο.

«Η εισαγωγή της έννοιας του οριενταλισμού στη βαλκανική βιβλιογραφία ήταν ιδέα της συζύγου μου. Οταν η Γιουγκοσλαβία άρχισε να αντιμετωπίζει δυσκολίες, αρχίσαμε να διαβάζουμε ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν ένα τεχνητό συνονθύλευμα εργατικών Ρωμαιοκαθολικών στον Βορρά και τη Δύση, και των ορθόδοξων και μουσουλμανικών πληθυσμών του Νότου και της Ανατολής, οι οποίοι δεν είναι ούτε κατά διάνοια τόσο εργατικοί, κ.λπ. Και μετά αρχίσαμε να βλέπουμε το ίδιο σχήμα να επαναλαμβάνεται στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας. Οι Σλοβένοι έλεγαν ότι είναι ανώτεροι και όσοι βρίσκονται στα ανατολικά τους είναι μολυσμένοι. Οι Κροάτες έλεγαν “Ανατολίτες” όσους ήταν ανατολικά ή νότιά τους, και ούτω καθεξής».

Σαν μια πυραμίδα;

«Οπως οι ρωσικές κούκλες, όπου η μία περιέχει την άλλη… Αν όσοι βρίσκονται στα ανατολικά μας είναι κατώτεροι, έχουμε το δικαίωμα να διαχωρίσουμε τον εαυτό μας από αυτούς, έχουμε το δικαίωμα και την υποχρέωση να προστατευτούμε από αυτούς. Οι εθνικιστικοί λόγοι θεωρούν πάντα τη μειονότητα ως απειλή για την πλειοψηφία. Αυτό κάνει τώρα και ο Τραμπ στην Αμερική».

Μια άλλη μορφή οριενταλισμού δεν ήταν και η δημοφιλής κάποτε ιδέα ότι τα Βαλκάνια δεν αποτελούν στην πραγματικότητα μέρος της Ευρώπης;

«Ναι, αλλά πώς γίνεται τα Βαλκάνια να μη θεωρούνταν μέρος της Ευρώπης; Ρίξτε μια ματιά στον χάρτη… Να πούμε όμως και το εξής: Πόσο ευρωπαϊκή είναι η ΕΕ σήμερα; Πόσο ευρωπαϊκή είναι η Ουγγαρία ή η Ιταλία της Μελόνι; Μιλώντας δε για ευρωπαϊκά ιδανικά, η Ευρώπη δεν τα πήγε πολύ καλά στη Γιουγκοσλαβία. Δεν μπόρεσε να διαχειριστεί την κατάσταση. Εν μέρει επειδή ενεπλάκησαν οι Αμερικανοί».

 Τι εννοείτε;

«Η πρώτη κατευθυντήρια αρχή της κυβέρνησης Κλίντον ήταν πως ό,τι κι αν έκαναν, έπρεπε να φαίνονται ωραίοι στους “New York Times” την επόμενη μέρα. Αν οι πράξεις τους είχαν καταστροφικές συνέπειες έναν μήνα αργότερα, δεν είχε σημασία. Η δεύτερη ήταν να βεβαιωθούν ότι η Ρωσία θα εξαλειφθεί εντελώς από τις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Και η τρίτη ήταν να δείξουν ότι οι ΗΠΑ είναι η “απαραίτητη χώρα”, σύμφωνα με τα λόγια της Μαντλίν Ολμπραϊτ».