Ο πρέσβυς Αλέξανδρος Μάτσας (1910-1969) είναι ένας από τους σημαντικούς ποιητές της γενιάς του ’30, γνωστός και για τις αιρετικές απόψεις του προς τον υπερρεαλισμό και τις νεωτεριστικές τάσεις γενικότερα των ποιητών της εποχής του. Τις απόψεις αυτές τις διατύπωσε και στο Διεθνές Ποιητικό Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 1953 στη Βενετία, όπου έλαβαν μέρος εκπρόσωποι 35 εθνών, οι δε εισηγήσεις γίνονταν στην ιταλική ή στη γαλλική γλώσσα. Κατά την περίοδο αυτή ο Μάτσας υπηρετούσε ως διπλωματικός σύμβουλος στην ελληνική πρεσβεία της Ρώμης, διπλωματική ιδιότητα την οποία σταδιακά ολοκλήρωσε το 1967 ως πρέσβυς στις ΗΠΑ.
Στο συνέδριο ο έλληνας ποιητής διατύπωσε και πάλι τις απόψεις του. Τόνισε ότι «η νέα ελληνική ποίησις διέρχεται κρίσιν, η οποία οφείλεται κυρίως εις το ότι παρεσύρθη εις τον λαβύρινθον και τα αδιέξοδα του υπερρεαλισμού, εκ των οποίων εξέρχεται μόλις τώρα, αφού ήντλησεν όμως ωρισμένα νέα στοιχεία, νέας διαστάσεις και μέχρι στιγμής αγνώστου εννοίας και μορφάς». Πρόσθεσε ακόμη ότι η ελληνική ποίηση, μακράν πλέον από τις ξένες θεωρητικές σχολές και τις επιδράσεις τους, «αμέτοχος ξένων αισθητικών επιδράσεων», ακολουθεί την παράδοσή της.
Από άγνωστη ωστόσο αλληλογραφία, που απόκειται στο Αρχείο Μάτσα, προκύπτει ότι μερικά χρόνια αργότερα ο Οδυσσέας Ελύτης τον καλούσε να μετάσχει με συνεργασίες του σε περιοδικό, την έκδοση του οποίου ο ίδιος με συνεργάτες του είχε προγραμματίσει, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Σε επιστολή του μάλιστα της 23ης Μαΐου 1962 ο Ελύτης αναφέρεται και στο έργο του, τονίζοντας το βάρος που αυτό «αντιπροσωπεύει μέσα στον νεοελληνικό λυρισμό», δίνοντας «πάντοτε θαυμάσια το “παρών” στη λογοτεχνία, άλλοτε με την ποίηση και άλλοτε με το θέατρο». Οι απόψεις αυτές του Ελύτη αποτελούν μια πρόσθετη ένδειξη για τον τρόπο που οι σύγχρονοι ποιητές έβλεπαν το έργο του.
Ανάλογη ήταν η αποδοχή και από τον αξιόλογο κύκλο του βραχύβιου περιοδικού «Το Τετράδιο» (1945, 1947). Είναι το περιοδικό από το οποίο, με πρωτοβουλία μέλους της εκδοτικής επιτροπής, του Αλέξανδρου Ξύδη, το 1945 εκδόθηκε το πρώτο θεατρικό έργο του Μάτσα με τον τίτλο Κλυταιμνήστρα. Στον Μάτσα ανήκει επίσης η έκδοση των θεατρικών έργων Ιοκάστη (1952) και Κροίσος (1959). Το πρώτο και το τρίτο ανέβηκαν και στη Β’ Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου.
Την αφορμή για τη βραχεία αυτή αναφορά στη λογοτεχνική δραστηριότητα του Μάτσα αποτέλεσε η ύπαρξη και δύο ακόμη άγνωστων θεατρικών έργων του, τα οποία, μαζί με άλλο αρχειακό υλικό, φωτομηχανικώς μου παραχώρησε η κόρη του συγγραφέα, η κυρία Ρωξάνη Μάτσα. Το άγνωστο αυτό υλικό απόκειται σε χειρόγραφη ή δακτυλόγραφη μορφή στο οικείο Αρχείο, όπου και τα δύο ανέκδοτα θεατρικά έργα με τίτλους «Ο γυρισμός» και «Η φυγή».
Το περιεχόμενο βέβαια των θεατρικών αυτών έργων διαφέρει αισθητώς από τα τρία προηγούμενα, το περιεχόμενο των οποίων, όπως και από τους τίτλους προκύπτει, συνδέεται ευθέως με την κλασική περίοδο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και βέβαια με βασικούς δημιουργούς, τους γνωστούς τραγικούς ποιητές. Και τα πέντε θεατρικά έργα του Μάτσα διακρίνονται για την ποιητική τους διάσταση, ιδιότητα την οποία επιτείνει η παράθεση και προσωπικών ποιημάτων του συναφών προς το τραγικό τους ή μη περιεχόμενο. Ολα αυτά τα ποιήματα περιλαμβάνονται στη συλλογή του 1956. Μερικά έχουν συμπεριληφθεί και στην τρίτη συλλογή του, του 1962, από τις εκδόσεις Ικαρος. Ενδεικτικό εν προκειμένω και το πολύστιχο τρισέλιδο ποίημα με τον γενικό τίτλο «Πρόλογος συγχρόνου τραγωδίας» και υπότιτλο «Η Κατοχή».
Είναι το ποίημα το οποίο ο Μάτσας το προτάσσει και στο άγνωστο θεατρικό του έργο, τον «Γυρισμό», για το περιεχόμενο του οποίου για πρώτη, όσο ξέρω, φορά αδρομερής λόγος γίνεται στο παρόν κείμενο. Χρονικά, η υπόθεσή του εντάσσεται στη στιγμή κατά την οποία ο αθηναϊκός λαός υποδέχεται την προσωρινή υπηρεσιακή κυβέρνηση με τον πρωθυπουργό και τους άλλους πολιτικούς παράγοντες, οι οποίοι από τον εξώστη του Δημαρχείου χαιρετούν τα πλήθη και όλοι μαζί πανηγυρίζουν για την απελευθέρωση από την Κατοχή και την αποχώρηση των Γερμανών από την Αθήνα.
Παράλληλα δε, μέσω μεγαφώνου και «χουνιών», μεταδίδεται η βοή και μεγάλου αυτοτελούς όχλου πολιτών, ενταγμένων στις «Οργανώσεις της Λαϊκής Αντίστασης», οι οποίοι, εκδηλώνοντας το άσβεστο μίσος τους έναντι των Γερμανών, κραυγάζουν, διαβάζοντας και το πολύστιχο ποίημα του Μάτσα, το οποίο προτάσσεται στην πρώτη κιόλας σελίδα του «Γυρισμού», όπου και οι στίχοι:
Προσοχή! Προσοχή!
Σας μιλούν οι νεκροί και οι ζώντες,
σας μιλούν η πόλις κ’ οι πέτρες.
Καθώς τα πλήθη ολοένα και περισσότερο διογκώνονται, η οργή εναντίον των κατακτητών μέσω του μεγαφώνου παίρνει αντίστοιχες βοερές διαστάσεις με την ανάγνωση και άλλων στίχων από το ίδιο εκτενές ποίημά του:
Αρπάξαν τη γη μας, άρπαξαν τα δένδρα, αρπάξαν κι αυτά τα λιθάρια, // μας κλέψαν το χώμα, τη θάλασσα κλέψαν, τα κύματα και τους αφρούς, // τις ημέρες, τις νύκτες, τον ήλιο και τ’ άστρα, // κι αυτή την πνοή μας!
Ο «Γυρισμός» αποτελείται από τρεις πράξεις και η όλη υπόθεση αποκτά ένα είδος απολογισμού. Από τη στάση, δηλαδή, του καθενός εκ των ηρώων του κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Δραστικά μέλη με τη σειρά που παρουσιάζονται είναι τρεις γυναίκες και τρεις άνδρες, με κεντρικό πρόσωπο τον άρτι αφιχθέντα από την Αλεξάνδρεια, όπου ως έμπιστο μέλος του υπουργείου Εξωτερικών είχε συνοδεύσει την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση.
Οι συζητήσεις ενίοτε αποκτούν εντάσεις, οι αντιθέσεις διογκώνονται. Ξεδιπλώνονται αθέατες πλευρές του καθενός κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Της μιας εξαίρεται η προσφορά στους πληγωμένους, άλλων προκύπτει η συμμετοχή σε αντιστασιακές οργανώσεις ή γίνεται λόγος για άδολες κοινωνικές επαφές με κατακτητές, τη βοήθεια των οποίων επικαλέστηκαν σε κρίσιμες στιγμές. Δεν λείπουν βέβαια και τα ερωτικά τρίγωνα, κάτι που εμφανέστερα προκύπτει από το άλλο ανέκδοτο θεατρικό έργο του Μάτσα, «Η φυγή».
*Ο κ. Γιάννης Παπακώστας είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, πρώην πρόεδρος Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας, πρώην μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης (2002-2015).
