Από το λιμάνι της ισπανικής πόλης Λα Κορούνια, στις 5 Ιουνίου 1799, αναχωρούσε για την Αμερική ο πρώσος φυσιοδίφης, εξερευνητής, γεωγράφος και πρόδρομος της οικολογίας Αλεξάντερ φον Χούμπολτ (1769-1859). Το 1803 έφτανε στο Ακαπούλκο του Μεξικού που τότε ονομαζόταν Νέα Ισπανία. Το τεράστιο έργο το οποίο άφησε αυτός ο απίστευτος περιηγητής προκαλεί και σήμερα τον θαυμασμό μας κι αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών. Διέσχισε όλο το Μεξικό και πέρασε από την πόλη των Αζτέκων, από την Κουερναβάκα και πλήθος άλλα μέρη, που τα μελέτησε και τα κατέγραψε λεπτομερώς. Ιστορικός έχει μείνει ο χαρακτηρισμός του για την Κουερναβάκα: «Πόλη της αιώνιας άνοιξης».

Τον επόμενο αιώνα το Μεξικό θα λειτουργούσε ως μαγνήτης για τις μεγάλες περιηγήσεις πλήθους συγγραφέων τόσο από την Αμερική όσο και από την Ευρώπη.

Κι εκείνοι θα μετέφεραν τις εμπειρίες τους είτε στα ταξιδιωτικά τους κείμενα είτε σε κάποια από τα χαρακτηριστικότερα μυθοπλαστικά τους έργα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν και διαβάζονται με αμείωτο ενδιαφέρον και σήμερα τρία σπουδαία μυθιστορήματα: το αριστουργηματικό Κάτω από το ηφαίστειο του Μάλκολμ Λόουρι, το εξίσου σπουδαίο Η δύναμις και η δόξα του Γκρέιαμ Γκριν και το Quetzalcoatl: Το πλουμιστό ερπετό, του Ντ. Χ. Λόρενς.

Η αλληγορία του ηφαιστείου

Δύο μυθιστορήματα ολοκλήρωσε κατά τη διάρκεια της πολυτάραχης ζωής του ο Μάλκολμ Λόουρι: το Ουλτραμαρίν και το Κάτω από το ηφαίστειο – και τα δύο σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικά. Ο αυτοκαταστροφικός και αλκοολικός Λόουρι έφτανε στις 2 Νοεμβρίου 1936 (την Ημέρα των Νεκρών) στην Κουερναβάκα, όπου ματαίως προσπάθησε να σώσει τον γάμο του που είχε καταρρεύσει.

Η γυναίκα του, Ζαν Γκαμπριάλ, τον παράτησε για άλλον την επόμενη χρονιά, όμως εκείνος δεν σταμάτησε να γράφει και να πίνει ασταμάτητα. Το μυθιστόρημα που έγραφε, και που το επεξεργαζόταν συνεχώς, ήταν το Κάτω από το ηφαίστειο, το οποίο εκδόθηκε το 1947. Χρόνια μετά τον θάνατό του το βιβλίο θα έμπαινε στους διεθνείς καταλόγους με τα κορυφαία μυθιστορήματα του 20ού αιώνα.

Σήμερα δεν είναι λίγοι οι θαυμαστές του, που όταν ταξιδεύουν στο Μεξικό η πρώτη πόλη που επισκέπτονται είναι η Κουερναβάκα, όπου αρχίζει το μυθιστόρημα του Λόουρι, όπως και η ζωή του ίδιου στη χώρα του Μοντεζούμα, του Κορτές και του Ζαπάτα.

Κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ο Τζέφρι Φέρμιν, ο βρετανός πρόξενος που βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο του αλκοολισμού. Είναι τόσο πολύ βυθισμένος στο αλκοόλ που δεν μπορεί καν να φορέσει τις κάλτσες του.

Τον συναντά σ’ ένα ξενοδοχείο στις 2 Νοεμβρίου 1938 η σύζυγός του, Ιβόν, που τον είχε εγκαταλείψει πριν από έναν χρόνο. Είναι η Ημέρα των Nεκρών, που «γιορτάζεται» κάθε χρόνο στο Μεξικό. Αλλά (αλληγορικά πάντα) υπάρχει μόνο ένας νεκρός ή μέλλων νεκρός, ο Τζέφρι Φέρμιν. Ολα θα συμβούν σε μία ημέρα, δηλαδή σε 12 ώρες, όσα και τα κεφάλαια του βιβλίου, όσοι και οι μήνες του χρόνου.

Η σύλληψη είναι καβαλιστική, όπως το είχε πει ο ίδιος ο συγγραφέας αργότερα. Ο Λόουρι παρεμβάλλει σκηνές από τη ζωή του προξένου και βέβαια αναφέρεται στα μείζονα γεγονότα της εποχής, ιδίως σε όσα αφορούν τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Αυτά και τα συναφή, εντούτοις, είναι αντανακλάσεις της προσωπικότητας του Φέρμιν κι εκείνη φωτίζουν οι υπόλοιποι χαρακτήρες τούτου του μαύρου και εν πολλοίς φαουστικού μυθιστορήματος.

Το ηφαίστειο εδώ είναι πραγματικό (το Ποποκατέπετλ). Και όλο το βιβλίο δεν περιγράφει άλλο από την κάθοδο στην άβυσσο ενός και μόνον ανθρώπου. Ο Φέρμιν στο τέλος καβγαδίζει σ’ ένα μπαρ με ντόπιους αστυνομικούς. Α

υτοί, πιστεύοντας ότι ο πρόξενος είναι ξένος κατάσκοπος και αναρχικός, τον σκοτώνουν και πετούν το πτώμα του σ’ ένα φαράγγι. Είναι (αλληγορικά πάντα) σαν να πέφτει ο Φέρμιν στον κρατήρα του Ποποκατέπετλ. Ο Φέρμιν ονομάζει τον κήπο του σπιτιού του «γη της Εδέμ», αλλά ζει σε μια κόλαση, την κόλαση και τις παραισθήσεις του μεσκάλ.

Η Κουερναβάκα μπορεί και σήμερα να εκληφθεί σαν γη της Εδέμ – πόσο μάλλον μέχρι πριν από κάμποσα χρόνια. Εδώ έζησαν λίγο ως πολύ τρεις από τους κορυφαίους μουραλίστες ζωγράφους του Μεξικού: ο Νταβίντ Αλφάρο Σικέιρος, ο Ρουφίνο Ταμάγιο και ο Ντιέγκο Ριβέρα. Εδώ πέθανε στις 5 Ιανουαρίου 1979 ο σπουδαίος μουσικός της τζαζ Τσαρλς Μίνγκους.

Είναι δύσκολο να πει κανείς αν και κατά πόσο ο Λόουρι αγάπησε το Μεξικό. Παθιασμένος γραφιάς και εξίσου παθιασμένος πότης, που δοκίμασε ένα πλήθος ακραίες εμπειρίες, μας κληροδότησε ένα «Μεξικό» που όσο σκληρό κι αν ήταν εκείνα τα χρόνια είναι πολύ πιο σκληρό σήμερα, που πολλοί το χαρακτηρίζουν «Πακιστάν της Αμερικής».

Η αντίφαση της δόξας

Εκείνος που αντιπάθησε βαθιά, σε σημείο απέχθειας, το Μεξικό, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τα ταξιδιωτικά του κείμενα για τη χώρα, ήταν ο Γκρέιαμ Γκριν. Αλλά αυτός ο μοναδικός συγγραφέας μάς έδωσε ένα από τα καλύτερα – για πολλούς το καλύτερο – μυθιστορήματά του (άποψη που τη συμμερίζεται και ο γράφων), το Η δύναμις και η δόξα. Κι όμως ο Γκριν δεν πήγε στο Μεξικό για να συλλέξει πληροφορίες για το μυθιστόρημά του. Και μέσα από τις περιγραφές του της ασχήμιας μάς δίνει μια ολοζώντανη εικόνα της χώρας. Ισως να ήταν αυτό που λένε, πως υπήρξε ανίκανος κατάσκοπος και δυστυχής τουρίστας αλλά ανεπανάληπτος συγγραφέας.

Η Μεξικανική Επανάσταση διήρκεσε 10 χρόνια, από το 1910 ως το 1920. Το 1938 ο Γκρέιαμ Γκριν ανέλαβε βάσει συμβολαίου να πάει στο Μεξικό και να συλλέξει πληροφορίες για τις διώξεις της άθεης κυβέρνησης εναντίον των καθολικών.

Οι ιερείς τότε ή διώκονταν από τη χώρα ή εκτελούνταν. Και όσες εκκλησίες δεν είχαν γκρεμιστεί, παρέμεναν κλειστές. Ωστόσο ο καθολικισμός έχει μακρά παράδοση στη Λατινική Αμερική και τεράστια απήχηση στα λαϊκά στρώματα.

Κι ένα από τα δημοφιλέστερα συνθήματα ήταν (και παραμένει) «Viva Cristo Rey!», «Ζήτω ο Βασιλιάς Χριστός!». Αθεοι στην πραγματικότητα και διώκτες της Εκκλησίας ήταν μόνο οι αξιωματούχοι της κυβέρνησης και τα μέλη των συμμοριών – κι όχι όλα. Οι κάτοικοι τελούσαν μυστικά στα σπίτι τους τη Θεία Λειτουργία και τα θρησκευτικά μυστήρια.

Ο συγγραφέας πήγε στο Ταμπάσκο (μία από τις 31 σημερινές Πολιτείες του Μεξικού), που συνόρευε με την περιοχή των Τσιάπας, κι έκανε επισταμένη έρευνα διατρέχοντας πολλούς κινδύνους. Τα αποτελέσματα τα κατέγραψε στο βιβλίο του The Lawless Roads (Οι παράνομοι δρόμοι). Αλλά αυτό δεν του αρκούσε.

Τα όσα έζησε τον ενέπνευσαν να γράψει το Η δύναμις και η δόξα, ένα ασυνήθιστο και ως έναν βαθμό «αιρετικό» μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή κάποιον μεξικανό ιερέα που, μολονότι γνώριζε πως αν συλληφθεί θα τον εκτελέσουν, αρνήθηκε να φύγει και μετακινιόταν από τόπο σε τόπο προσπαθώντας αφενός να αποφύγει τους διώκτες του και αφετέρου να εκτελεί τα ιερατικά του καθήκοντα.

Ασυνήθιστος παπάς και «διόλου αθώος του αίματος». Είναι αλκοολικός κι έχει ένα εξώγαμο με μια από τις ενορίτισσές του. Ζει την προσωπική του τραγωδία που τη συνθέτουν οι αγωνίες και οι φόβοι του κυνηγημένου αλλά και οι τύψεις του αμαρτωλού. Η σύλληψη και η εκτέλεσή του στο τέλος είναι η απολύτρωσή του ή, αν θέλετε, η «δόξα» – όχι η δική του αλλά του Θεού. Πάνω σε αυτή την πελώρια αντίφαση ο Γκριν μάς έδωσε ένα μεγάλο έργο, και ταυτοχρόνως την εκπληκτική εικόνα μιας χώρας που ποτέ δεν την αγάπησε.

Ο μύθος του θεού-ερπετού

Σε αντίθεση με τον Γκρέιαμ Γκριν, ένας άλλος κορυφαίος συγγραφέας, ο Ντ. Χ. Λόρενς, αγάπησε το Μεξικό που το επισκέφθηκε πολλές φορές από το 1923, την πρώτη φορά που έφτασε στη χώρα. Στο προκολομβιανό παρελθόν του «ανακάλυψε» την ταυτότητα των γηγενών και εκστασιάστηκε με τον πολιτισμό τους, από την αρχή ακόμη, όταν στις 4 Απριλίου του 1923 επισκέφθηκε τις δύο πυραμίδες των Αζτέκων (του Ηλιου και της Σελήνης) στην Τεοτιχουακάν, έξω από την Πόλη του Μεξικού, που έμοιαζαν, λέει, σαν συνέχεια της γης προς τον ουρανό. Η αρχιτεκτονική των Αζτέκων ήταν λοιπόν οργανική, μέρος του φυσικού κόσμου, σε αντίθεση με την αντίστοιχη των Ισπανών, που ήταν άσχετη και ξένη προς το περιβάλλον.

Τέτοια και άλλα συναφή γράφει στα θαυμάσια ταξιδιωτικά του κείμενα με τίτλο Πρωινά στο Μεξικό, που εκδόθηκαν το 1927, ο Λόρενς, ο οποίος έδωσε μεγάλο έργο όχι μόνο στο μυθιστόρημα, το διήγημα και την ταξιδιογραφία, αλλά και στην ποίηση και στο δοκίμιο.

Μεγάλος θαυμαστής του υπήρξε ο Οκτάβιο Πας, που θεωρούσε πως ο Λόρενς ήταν από τους ελάχιστους Αγγλοαμερικανούς οι οποίοι πέρασαν από το Μεξικό και συνέλαβαν την ουσία του παρελθόντος του, την προκολομβιανή του κουλτούρα και τον ψυχισμό του Μεξικανού, που οι μυθολογικές παραδόσεις του ορίζουν την αληθινή του ταυτότητα.

Εχουν πει διάφοροι, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, πως το πλαίσιο της μεξικανικής εμπειρίας στον Λόρενς έχει ευρωκεντρικό χαρακτήρα, αλλά αυτό διαψεύδεται από το μυθιστόρημά του Quetzalcoatl. Το πλουμιστό ερπετό, που όταν εκδόθηκε το 1926 θεωρήθηκε το πλέον αμφιλεγόμενο έργο του, μολονότι ο ίδιος το θεωρούσε το καλύτερό του. Αλλά κανένα σχεδόν βιβλίο αυτού του εμβληματικού συγγραφέα δεν πέρασε χωρίς αρνητικές κριτικές.

Ο Λόρενς ήταν μπροστά από την εποχή του. Και σε όλο το έργο του η κοσμοθεωρία του είναι κυρίαρχη. Οπως στα μεγάλα του έργα (τις Ερωτευμένες γυναίκες, το Γιοι και εραστές, το Ουράνιο τόξο) όπου αναδεικνύεται η εργατική τάξη της Αγγλίας ως περιεχόμενο και ουσία της χώρας, έτσι κι εδώ· η ουσία και το περιεχόμενο της μεξικανικής κοινωνίας είναι οι εργάτες γης και το μυθικό παρελθόν του Μεξικού. Οχι η Καθολική Εκκλησία αλλά οι «κυνηγημένοι» θεοί των Αζτέκων, κυριότερος από τους οποίους είναι ο Quetzalcoatl (Κετσολκοάτλ), το όνομα του οποίου προστίθεται στον αρχικό τίτλο του βιβλίου, αφού αυτό το όνομα ήθελε ως τίτλο και ο ίδιος ο συγγραφέας.

Ο Λόρενς φαντάστηκε στο Μεξικό τη δημιουργία μιας ουτοπικής κοινωνίας που παρά τη βία (από την οποία η χώρα δεν απαλλάχθηκε ποτέ) θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί στον παρηκμασμένο βιομηχανικό πολιτισμό και τα παράγωγά του, δηλαδή την ψευδή κουλτούρα που επέβαλαν οι κονκισταδόρες.

Ετσι, στο Πλουμιστό ερπετό η πρωταγωνίστριά του, η Ιρλανδή Κέιτ Μόσλι, πηγαίνει στο Μεξικό, σοκάρεται από τη βία και τον πρωτογονισμό των γηγενών αλλά στη συνέχεια παρασύρεται από το φλογερό τους πάθος, συνδέεται ερωτικά με έναν μεξικανό στρατηγό και ζει μια περιπέτεια ψυχής που την οδηγεί σε έναν νέο, σκληρό αλλά απίστευτα γοητευτικό κόσμο.

Πέρα και πάνω από αυτά όμως έχουμε τη σύγκρουση του προκολομβιανού παρελθόντος, δηλαδή του αληθινού Μεξικού, με το Μεξικό των κονκισταδόρων. Θα δοθεί μια αδυσώπητη μάχη και στο τέλος θα επικρατήσει το παγανιστικό παρελθόν. Η νέα – δηλαδή η παλιά – θεότητα θα είναι πλέον το πλουμιστό φίδι, ο Κετσαλκοάτλ. Μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο; Οχι βέβαια. Αλλά σε τούτη την άγρια ουτοπία η ζωή αποκτά το πραγματικό της νόημα.

Το θέατρο της σκληρότητας

Πιο κοντά στον Λόρενς – και πολύ μακριά από τον Γκρέιχαμ Γκριν – βρίσκεται ένας συγγραφέας, από την ηπειρωτική Ευρώπη: ο Αντονέν Αρτό, που η μεξικανική εμπειρία τον σημάδεψε βαθιά. Δεν ήταν όμως βιταλιστής, όπως ο Βρετανός, αλλά ένας ιδιότυπος μεταφυσικός και υπερρεαλιστής (αλλά όχι ακριβώς). Οταν ξέκοψε από τον μαρξισμό και τον υπερρεαλισμό, δήλωσε ότι η μόνη επανάσταση που τον ενδιάφερε ήταν η δική του.

Ο Αρτό αναχώρησε για το Μεξικό τον Ιανουάριο του 1936 και έφτασε εκεί τον επόμενο μήνα. Πιο πριν εγκατέλειψε τον υπερρεαλισμό γιατί είχε μεταβληθεί σε πολιτικό κόμμα. Στο Μεξικό έδωσε διαλέξεις στο πανεπιστήμιο, συναναστράφηκε με τους ντόπιους και ανέπτυξε κάποιες από τις πιο ριζοσπαστικές απόψεις του.

Στο βιβλίο Το θέατρο και οι θεοί ισχυρίστηκε πως η εναλλακτική εκδοχή για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό είναι μια «κουλτούρα στον χώρο», τις τέσσερις πλευρές της θεατρικής σκηνής, οι οποίες είναι συμβατές με τις έξι κατευθύνσεις που δείχνουν κάποιοι μεξικανικοί σταυροί, όπως τους είδε σε ορισμένες εκκλησίες. Στην Αιώνια κουλτούρα του Μεξικού γράφει: «Εφτασα στο Μεξικό για να έρθω σε επαφή με την κόκκινη γη».

Οι δυνάμεις της μαγείας στο προκολομβιανό Μεξικό μπορούν ν’ ανατρέψουν την ευρωπαϊκή ιδεολογία και να θεραπεύσουν την αρρώστια που απειλεί το σώμα και τη συλλογική ψυχή. Στο βραχώδες τοπίο της Ταραχουμάρα, που επισκέφθηκε, είδε το ιδεώδες σκηνικό γι’ αυτό που αποκαλούσε θέατρο της σκληρότητας, όρος που «στοίχειωσε» μεταπολεμικά τις θεατρικές σκηνές σε όλον τον κόσμο.

Ο Αρτό «συνάντησε» στο Μεξικό την αποκάλυψη. Είδε οράματα και δοκίμασε τα κλασικά ναρκωτικά των ιθαγενών κατοίκων του. Ανάμεσα σε ένα περίστροφο και μια καμπάνα έζησε μια τεράστια περιπέτεια, όπου, καθώς λέει ο ίδιος, «βρέθηκε σ’ ένα σημαντικό σταυροδρόμι της ύπαρξής του». Βρήκε τον εαυτό του, όμως επιστρέφοντας στην Ευρώπη τον έχασε μέσα στα ψυχιατρεία και τις νευρολογικές κλινικές.

Μέσω της μεξικανικής εμπειρίας ο Αρτό οραματίστηκε μια Ευρώπη που δεν υπήρχε. Και την οραματίστηκε στο Μεξικό, τη χώρα των γηγενών αλλά και των ονειροπόλων και των παραδαρμένων, όπως ήταν και οι διπλανές ΗΠΑ, στις οποίες κατέφυγαν ορισμένα από τα λαμπρότερα πνεύματα της ηπείρου μας την περίοδο που τη σάρωνε η φαιά πανούκλα: ο φασισμός. Γι’ αυτά, όμως, την επόμενη Κυριακή.