Απόπειρα αστικής ανανέωσης, εναλλακτική λύση στην αποβιομηχάνιση, «παγκοσμιοποίηση από τα κάτω» με στόχο την τόνωση της αγοράς και τη δημιουργία θέσεων εργασίας για τα χαμηλόμισθα και μεσαία στρώματα, η στροφή προς τον τουρισμό από τη δεκαετία του ’90 μπορεί να θεωρείται απόλυτα επιτυχημένη: οι 435 εκατομμύρια διανυκτερεύσεις του 1990 έγιναν 1,285 δισεκατομμύρια το 2023· η Αθήνα υποδέχεται 6 ως 7 εκατομμύρια επισκέπτες τον χρόνο – και ο αριθμός ωχριά μπροστά στα 27 εκατομμύρια της Βαρκελώνης· κάθε Σαββατοκύριακο «χιλιάδες τουρίστες συρρέουν στο Βερολίνο και αφήνονται να παρασυρθούν από τις “χιπ” εναλλακτικές μεταβιομηχανικές ατμόσφαιρες της πόλης, […] αφήνοντας πίσω τους εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ και αμέτρητες ποσότητες ιδρώτα».
Γιώργος Ρακκάς
Υπερτουρισμός. Ανέμελος καπιταλισμός και κοινωνική κρίση της πόλης
Εκδόσεις Πατάκη, 2025, σελ. 208, τιμή 9,90 ευρώ
Ροές κεφαλαίων, ανθρώπων, αγαθών σε κίνηση: τι άλλο να θέλει κανείς; Η ουτοπία της αγοράς όμως συνεπάγεται ταυτόχρονα αύξηση της ζήτησης της στέγασης και ανατίμησή της, άνοδο του κόστους ζωής, ταξικούς διαχωρισμούς, έξοδο των μεσαίων και χαμηλότερων στρωμάτων από τις πόλεις, αδυναμία εν τέλει των αστικών κοινοτήτων να εξυπηρετήσουν τους ίδιους τους κατοίκους τους. Οπως εξηγεί ο κοινωνιολόγος Γιώργος Ρακκάς στο σύντομο αλλά πληρέστατο και διεισδυτικό βιβλίο Υπερτουρισμός (που εγκαινίασε τη νέα σειρά των εκδόσεων Πατάκη «Κοινωνικές Σπουδές» υπό τη διεύθυνση του αναπληρωτή καθηγητή Κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ Παναγή Παναγιωτόπουλου), υποδεικνύει επίσης τα όρια ενός μοντέλου που πλήττει κοινωνικά στρώματα, την αγορά εργασίας, τα κοινά, τις προοπτικές για το μέλλον.
Οι ρίζες του φαινομένου βρίσκονται, κατά τον συγγραφέα, στον βαθμιαίο μετασχηματισμό που επέτρεψε την ανάδειξη ενός «ανέμελου καπιταλισμού» – στην ενσωμάτωση προτύπων της αντισυμβατικότητας της δεκαετίας του ’60 σε ένα πλαίσιο καταναλωτισμού εμπειριών, την ανάδειξη της ατομικότητας και της διαφοράς από το πλήθος σε αυταξία, την επίμονη αναζήτηση της «αυθεντικότητας», την εξάπλωση των πτήσεων χαμηλού κόστους, την εμφάνιση του «καπιταλισμού της πλατφόρμας».
Αψευδής δείκτης της εισβολής των παγκόσμιων ροών στις γειτονιές είναι το Airbnb: η μείωση του στεγαστικού αποθέματος και η αύξηση του κόστους κατοικίας λόγω των βραχυχρόνιων μισθώσεων μεταβάλλει τη σύνθεση των συνοικιών, αφού πρώτα μετατρέψει δυνητικά τους ιδιοκτήτες σε επενδυτές σε ένα ιδιότυπο χρηματιστήριο. Επιπλέον, η «οικονομία της αναψυχής» προωθεί χαμηλές δεξιότητες ενταγμένες συχνά σε εποχικό κύκλο αφαιρώντας ζωτικό χώρο από την «οικονομία της γνώσης», ενώ αφήνει αρνητικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα: στην ανάγκη εισαγωγής πατάτας από την Αίγυπτο το 2024 στην κατ’ εξοχήν παραγωγό του προϊόντος Νάξο, για παράδειγμα, συνέβαλε η τουριστική υπερκατανάλωση νερού.
Καθώς την υπερηφάνεια για την παγκόσμια αναγνώριση του Κουκακίου διαδέχεται ο προβληματισμός για τις παράπλευρες απώλειές της, ο υπερτουρισμός ανθίσταται. Στη Βαρκελώνη, όπου ειδικοί κανόνες πρόσβασης στις πολυσύχναστες τουριστικές συνοικίες, περιορισμοί ελλιμενισμού κρουαζιεροπλοίων και φόροι καταλυμάτων επιβάλλονται σταδιακά εδώ και μία δεκαετία χωρίς ορατή βελτίωση, η δημοτική αρχή εξήγγειλε την πλήρη απαγόρευση των βραχυχρόνιων μισθώσεων ως το 2029 προκειμένου να απελευθερωθούν 10.000 διαμερίσματα. Ηπιότερες πρακτικές ακολουθούνται στο Παρίσι, το οποίο έχουν εγκαταλείψει από το 2015 ως σήμερα 122.000 κάτοικοι μέσων και χαμηλών εισοδημάτων, ένδειξη σαφούς ταξικού διχωρισμού. Η επίκληση «περισσότερων πάρκων, περισσότερων κήπων, λιγότερων αυτοκινήτων και καθαρότερου αέρα» από τη δήμαρχο Αν Ινταλγκό ακούγεται κενή όταν συνεπάγεται το gentrification των πάντων.
Εν τέλει, το πρόβλημα, τονίζει ο Γιώργος Ρακκάς, αγγίζει ευρύτερα ζητήματα της εποχής: της κρίσης πολιτικής εμπιστοσύνης, της ελάττωσης της κοινωνικής συνοχής, των ρωγμών ενός ιστορικού μοντέλου. Το άλμα από τη «νεωτερική πόλη», χώρο της ανόδου των λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων, στην κοσμοπολίτικη «παγκόσμια πόλη» μοιάζει από την οπτική αυτή να υποσκάπτει τα θεμέλιά της: η μητρόπολη από πιστή αντανάκλαση της κοινωνικής στρωματογραφίας συρρικνώνεται σε χώρο προνομιακής εγκατάστασης οικονομικών ελίτ. Μια τέτοια εξέλιξη θέτει εν αμφιβόλω την ανάπτυξη του δυναμισμού και της ζωτικότητας, κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικών του νεωτερικού αστικού χώρου. Υπό την έννοια αυτή, πράγματι ο τουρισμός εκφράζει ίσως «το φθινόπωρο της δυτικής ισχύος».
