Φέτος συμπληρώνονται 75 χρόνια από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), που υπεγράφη στη Ρώμη, στις 4 Νοεμβρίου του 1950 μεταξύ των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης και τέθηκε σε ισχύ στις 3 Σεπτεμβρίου του 1953. Βασισμένη κατά κύριο λόγο στην Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η Σύμβαση αποτελεί το πρώτο νομικά δεσμευτικό διεθνές κείμενο προάσπισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αντικατοπτρίζοντας τις κοινές αξίες που θεμελιώνουν την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα, δημοκρατία, ελευθερία, ισότητα και ασφάλεια. Όπως χαρακτηριστικά είχε τονίσει το 1961 στην υπόθεση Αυστρίας κατά Ιταλίας η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, «Τα κράτη – μέλη συνάπτοντας την ΕΣΔΑ, θέλησαν να πραγματώσουν τους σκοπούς και τα ιδεώδη του Συμβουλίου της Ευρώπης και να εγκαθιδρύσουν μια κοινοτική δημόσια τάξη των ελευθέρων δημοκρατιών της Ευρώπης».
Σε αυτό το πλαίσιο, τα συμβαλλόμενα κράτη δεσμεύτηκαν να αναγνωρίζουν και να εγγυώνται τα δικαιώματα που η Σύμβαση κατοχυρώνει, τόσο στους πολίτες τους όσο και σε κάθε πρόσωπο που βρίσκεται υπό τη δικαιοδοσία τους. Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κατοχυρώνει ατομικά δικαιώματα όπως, το δικαίωμα στη ζωή, την απαγόρευση βασανιστηρίων, απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη, το σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, την ελευθερία της έκφρασης, της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας. Το πεδίο προστασίας των δικαιωμάτων και ελευθεριών που κατοχυρώνονται στην ΕΣΔΑ διευρύνεται με τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα της Σύμβασης. Σήμερα καλύπτονται επίσης δικαιώματα, όπως η προστασία της περιουσίας, το δικαίωμα στην εκπαίδευση, το δικαίωμα ελεύθερων εκλογών, η ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των συζύγων, η κατάργηση της θανατικής ποινής, η γενική απαγόρευση των διακρίσεων.
Κομβική σημασία για την ορθή εφαρμογή και για την εναρμόνιση στην πράξη των εθνικών νομοθεσιών με τις επιταγές της Σύμβασης, κατέχει η εγκαθίδρυση ενός μηχανισμού έννομης προστασίας, βάσει του αρ.19 της Σύμβασης, του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), το οποίο ιδρύθηκε στις 21 Ιανουαρίου του 1959. Σε αυτό το πλαίσιο, κάθε άτομο ή ομάδα ατόμων που θεωρεί ότι έχει υποστεί παραβίαση από ένα κράτος – μέλος δικαιωμάτων που προβλέπονται στη Σύμβαση, αφού εξαντλήσει όλα τα εσωτερικά ένδικα μέσα, έχει το δικαίωμα να προσφύγει στο Δικαστήριο. Τα κράτη μέλη μπορούν επίσης να προσφύγουν εναντίον άλλων κρατών σε περίπτωση σοβαρών παραβιάσεων. Οι αποφάσεις είναι νομικά δεσμευτικές για τα κράτη – μέλη, ενώ το Δικαστήριο έχει επίσης τη δυνατότητα να επιδικάσει χρηματική ικανοποίηση ως αποζημίωση για ηθική βλάβη που υπέστη ο προσφεύγων.
Από τη θέση της σε ισχύ μέχρι σήμερα, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποτελεί θεμέλιο του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Έχει διαδραματίσει καίριο ρόλο στη διαφύλαξη και προστασία των κοινών μας αξιών, της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και του αδιαίρετου και οικουμενικού χαρακτήρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αντιμετωπίζει τη Σύμβαση ως ένα ζωντανό, δυναμικό κείμενο, που εξελίσσεται μαζί με την κοινωνία. Μέσα από την πάγια νομολογία του, έχει συμβάλλει στην ανάδειξη πτυχών στο πεδίο των δικαιωμάτων, όπως το φύλο, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά φύλου, η αναπηρία και εν γένει η κοινωνική συμπερίληψη. Έτσι, αφενός ερμηνεύει τη σύμβαση υπό το φως των κοινωνικών, πολιτισμικών και τεχνολογικών μεταβολών και αφετέρου οι εθνικές νομοθεσίες εναρμονίζονται με τις αποφάσεις του, ενισχύοντας τις συνθήκες ορατότητας, κοινωνικής ένταξης και αξιοπρέπειας για όλους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αναγνώριση των νέων μορφών συμβίωσης και της ομόφυλης γονεϊκότητας.
Στις μέρες μας, όπου οι κοινωνίες μας δοκιμάζονται από διαδοχικές κρίσεις, οι ακραίες φωνές εντείνονται και η τεχνητή νοημοσύνη επηρεάζει πολλούς τομείς της καθημερινότητας μας, η εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία. Είναι χρέος όλων μας η διαρκής επαγρύπνηση και η εκπαίδευση των κοινωνιών μας, έτσι ώστε οι Αρχές και Αξίες της ΕΣΔΑ να ενσωματώνονται οριζόντια στην πράξη, χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είναι η κοινή μας πυξίδα, που μας υπενθυμίζει ποιοι είμαστε και τι οφείλουμε να υπερασπιζόμαστε ως Ευρωπαίοι πολίτες. Η διασφάλιση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων για όλους είναι ο μόνος δρόμος για να οικοδομήσουμε κοινωνίες δίκαιες, βιώσιμες και ανθεκτικές, στη βάση των αρχών της ισότητας, αξιοπρέπειας και συμπερίληψης.
