Η γλώσσα περιλαμβάνει τον τρόπο σκέψης και γνώσης ενός λαού, εκφράζει τις παραδόσεις και τη συμπεριφορά του και για τον λόγο αυτόν συνδέεται με την ταυτότητα και τα βαθύτερα ψυχικά χαρακτηριστικά του. Η γραφή αποτελεί τη συμβολική αναπαράσταση της γλώσσας μέσω της χρήσης γραφικών σημείων. Κάθε γλώσσα έχει λέξεις που εκφράζουν συγκεκριμένες έννοιες, αντιλήψεις, φόβους, χαρές ή δοξασίες.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, η κακοτυχία συνδέεται με τον αριθμό δεκατρία, ενώ αντίστοιχα στην Ιταλία με τον αριθμό δεκαεπτά και στην Ιαπωνία με τον αριθμό τέσσερα, λέξη η οποία στα ιαπωνικά προφέρεται όπως η λέξη «θάνατος».

Στη μουσουλμανική παράδοση, η καλλιγραφία δεν αποτελεί μόνο έναν είδος αναπαραγωγής των γραμμάτων, αλλά συνδέεται με την ανάγκη του πιστού προς ηθική τελείωση. Είναι ένα μέσο θέασης της ομορφιάς του Θεού.

Γλώσσα και γραφή

Το σύστημα γραφής, καθώς και τα ίδια τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται για τη γραπτή επικοινωνία, διαφέρουν από πολιτισμό σε πολιτισμό. Οι Εβραίοι, οι Χανανίτες, οι Σαμαρίτες, οι Χαλδαίοι, οι Σύριοι, οι Αιγύπτιοι, οι Φοίνικες, οι Καρχηδόνιοι, οι Άραβες, οι Σαρακινοί, οι Τούρκοι, οι Μαυριτανοί, οι Πέρσες και οι Τάρταροι, γράφουν από τα δεξιά προς τα αριστερά ακολουθώντας έτσι την πορεία και την ημερήσια κίνηση του πρώτου ουρανού.

Οι Έλληνες, οι Γεωργιανοί, οι Μαρωνίτες, οι Κόπτες, οι Τσερβιανοί, οι Ποζνανοί, οι Ιακωβίτες, οι Λατίνοι και όλοι οι Ευρωπαίοι, γράφουν από πάνω προς τα κάτω σύμφωνα με την τάξη της φύσης η οποία έδωσε στους ανθρώπους το κεφάλι ψηλά και τα πόδια χαμηλά. Αντίθετα, οι Μεξικανοί γράφουν από κάτω προς τα πάνω σε σπειροειδείς γραμμές, παρόμοιες με αυτές που χαράζει ο ήλιος στην ετήσια πορεία του στον ζωδιακό κύκλο.[1]

Γλώσσα και κουλτούρα

Η ίδια η σημασία των λέξεων ή ακόμα και οι ενδογλωσσικοί κανόνες στη γραμματική μιας γλώσσας (ethnosyntax),[2] αποκαλύπτουν τις αξιακές προτεραιότητες, αλλά και τη δομή της σκέψης των ανθρώπων μέσα σε έναν πολιτισμό. Επί παραδείγματι, ενώ ο δυτικός άνθρωπος χρησιμοποιεί κυρίως ουσιαστικά για να δώσει υπόσταση στην ατομικότητά του, ο ανατολικός άνθρωπος χρησιμοποιεί ρήματα δίνοντας προτεραιότητα στις αλληλεπιδράσεις.

Στην αγγλική γλώσσα το «I» (εγώ) γράφεται με κεφαλαίο προκειμένου να δηλώσει την ισχυρή ατομικότητα του βρετανού ανθρώπου, ενώ στην ιαπωνική γλώσσα, εάν το άτομο με το οποίο συνομιλεί κάποιος είναι ιεραρχικά κατώτερο ή δεν υπάρχει επαρκή οικειότητα, αναφέρεται στον εαυτόν του με αντωνυμίες όπως είναι: «watashi», «watakushi», «boku» ή «ore»[3] εκ των οποίων οι τελευταίοι δύο όροι δεν χρησιμοποιούνται από γυναίκες.

Στις κουλτούρες που δίνουν προτεραιότητα στο νόημα της επιβιώσεως ενδιαφέρει η ποσότητα και η διατήρηση της υγείας και της ευρωστίας. Στην Ελλάδα, επί παραδείγματι, λέμε χρόνια πολλά ! Στην υγειά μας! Ενδιαφέρει η ποσότητα και η εδραίωση της θέσης μας στην κοινωνία. Αντίθετα, στις κουλτούρες των λαών της βόρειας Ευρώπης η προτεραιότητα δίνεται στο νόημα της ζωής και για τον λόγο αυτόν λένε: Merry Christmas ! Frohe Weihnachten ! Joyeux noël ! Δηλαδή, ευτυχισμένα Χριστούγεννα!

Στην Αγγλική γλώσσα, η έννοια της ευτυχίας (happiness), η οποία υποδηλώνει πραγματικά καλά συναισθήματα, δεν έχει καμία σημασιολογική συνάφεια με τη βουδιστική λέξη «bdewa» η οποία υποδηλώνει την απουσία εχθρικών συναισθημάτων, καθώς και την έκφραση καλών συναισθημάτων προς όλους τους ανθρώπους και τα έμβια όντα. Κατά τον ίδιο τρόπο, η λέξη «ποιότητα» παράγει διαφορετικά νοήματα σε κάθε γλώσσα. Στα αμερικανικά σημαίνει πως κάτι δουλεύει, στην κορεατική γλώσσα ταυτίζει με το καινούργιο και το καινοτόμο, στην ιαπωνική γλώσσα με την τελειότητα και την έλλειψη ελαττωμάτων, ενώ στην κινεζική γλώσσα συνδέεται με το κύρος και κοινωνικό status.[4]

Γλωσσική πολιτική και ήπια ισχύς

Η ισχύς της γλώσσας χρησιμοποιήθηκε και ως εργαλείο ήπιας ισχύος για τη γεφύρωση διαφορών μεταξύ πρώην αντιμαχόμενων κρατών, την κατανόηση μεταξύ των λαών και την εμπέδωση ενός κλίματος εμπιστοσύνης. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι γαλλο-γερμανικές σχέσεις έτσι όπως αυτές εξελίχθηκαν μετά το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου. Πιο συγκεκριμένα, στις 22 Ιανουαρίου 1963 υπογράφεται η «συνθήκη Ελιζέ» μεταξύ των πρωθυπουργών της Γερμανίας και της Γαλλία, Σάρλς Ντε Γκώλ και Κόνραντ Αντενάουερ η οποία αναγνώριζε την ανάγκη της εκμάθησης των δύο γλωσσών και την εισαγωγή τους στο εκπαιδευτικό σύστημα κάθε μιας εκ των δύο χωρών.

Η εκμάθηση των δύο γλωσσών φαίνεται να είναι ένα πιθανό μέσο μείωσης των πολιτιστικών στερεοτύπων και ανοίγματος ενός νέου δρόμου προς την αμοιβαία κατανόηση. Το γεγονός αυτό αποτελεί την απαρχή μιας ιστορικής συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών, ιδιαίτερα σε μια εποχή κατά την οποία κυριαρχούσαν αμφοτέρωθεν στερεότυπα τα οποία κρατούσαν από το 1870. Η εν λόγω συμφωνία τόνιζε τη σημασία των πολιτιστικών ανταλλαγών μεταξύ των 2 χωρών.

Η πολιτική σημασία του κυριλλικού αλφάβητου

Ένα εξίσου σημαντικό παράδειγμα στην άσκηση ήπιας επιρροής μέσω της γλώσσας είναι αυτό του Κύριλλου και του Μεθόδιου. Οι δύο βυζαντινοί ιεραπόστολοι τού 9ου αιώνα ανέλαβαν το διπλωματικό έργο να εκχριστιανίσουν τους δυτικούς σλαβικούς λαούς.

Προς τον σκοπό αυτόν χρειάστηκε πρώτα απ’ όλα να δημιουργήσουν ένα νέο, ιδιαίτερα εξελιγμένο και εξειδικευμένο αλφάβητο βασισμένο στο ελληνικό, ικανό να αποδώσει τους φθόγγους της σλαβικής γλώσσας. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα σύστημα γραφής μέσα από το οποίο μεταφράστηκε η χριστιανική διδασκαλία του Ευαγγελίου και η Θεία Λειτουργία.

Με την κίνησή τους αυτή απετράπη η κατίσχυση της λατινικής γλώσσας και κατά προέκταση η επιρροή της ρωμαιοκαθολικής ομολογίας στις σλαβικές χώρες. Το 1981 ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ αναγνώρισε το έργο των δύο ορθόδοξων ιεραποστόλων και την προσφορά τους στον χριστιανισμό και ευρύτερο στον πολιτισμό των σλαβικών λαών ανακηρύσσοντας τους «αγίους προστάτες τής Ευρώπης».

[1]Duret, C. (1613). Tresor de l’histoire des langues. Κολονία, (σ.40).

[2]Ο όρος «ethnosyntax» επινοήθηκε από την Wierzbicka και έχει ως επίκεντρο της πολιτιστικής της ανάλυσης τη γραμματική των γλωσσών. Wierzbicka, A. (1979). Ethnosyntax and the Philosophy of Grammar, Studies in Language, 3(3): (σ.313–83).

[3]Coto Japanese Academy. (2022, February 14). Watashi, Boku or Ore: How to say me in Japanese. Διαθέσιμο στο: https://cotoacademy.com/how-to-call-yourself-in-japanese-boku-ore-watashi/

[4] Business Insider. (2014 January 21). How One Word Can Have Different Meanings Around The World. Διαθέσιμο στο: https://www.businessinsider.com/how-one-word-can-have-different-meanings-around-the-world-2014-1

*O κ. Πέτρος Δ. Καψάσκης είναι Διδάκτορας Πολιτιστικής Διπλωματίας και Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας.