Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη τους προβολή, στις 20 Ιουνίου 1975, τα «Σαγόνια του Καρχαρία» του Στίβεν Σπίλμπεργκ εξακολουθούν να συναρπάζουν, ενδυναμωμένα από τη διογκωμένη μυθολογία γύρω τους, που τα κατέστησε άτρωτα στο πέρασμα του χρόνου.
Το 2025 είναι αφιερωμένο με διάφορες εκδηλώσεις και δημόσιες εμφανίσεις των συντελεστών στον μισό αιώνα της ταινίας (πρόσφατα ο Ρίτσαρντ Ντρέιφους έγινε viral στα social media ενημερώνοντας μέσα από το νοσοκομείο ότι μια σοβαρή βρογχίτιδα τον αποτρέπει από το να παρευρεθεί στο φετινό φεστιβάλ του SkarkCon), που άλλαξε το τοπίο του αμερικανικού σινεμά.
View this post on Instagram
Δεν ξεχνάμε ότι τα «Σαγόνια» θεμελίωσαν τη λέξη και την έννοια του μπλοκμπάστερ. Ένα πρότυπο της κινηματογραφικής αγοράς που θέλει τις υπερπαραγωγές να βγαίνουν στις αίθουσες στις αρχές του καλοκαιριού – στρατηγική αποδοτική στα ταμεία που ακολουθείται ευλαβικά μέχρι τις μέρες μας.
Τι όμως, πραγματικά, δεν έχει ειπωθεί για τα «Σαγόνια του καρχαρία» στην πάροδο μισού αιώνα;
Το καλοκαίρι του ΄75, τo κόστους 7 εκατομμυρίων δολαρίων «Jaws», με την υπογραφή του πρωτάρη ακόμη τότε στο Χόλιγουντ Στίβεν Σπίλμπεργκ, γίνεται το απόλυτο φαινόμενο καθώς συγκεντρώνει σχεδόν μισό δισεκατομμύριο (477.900.000) δολάρια σε εισπράξεις, ύστερα από μια παραγωγή χαοτική, για την οποία πολλοί πίστευαν ότι θα σήμαινε την καταστροφή όλων των εμπλεκομένων. Κι όμως, έγινε η απόλυτη επιτυχία, διαμορφώνοντας την κινηματογραφική βιομηχανία.
Στα παρασκήνια του «Jaws»
Το αφήγημα του «Jaws» απλό (αν και πολλοί επιμένουν στην πολιτική του οπτική λόγω της εμπλοκής των ΗΠΑ στον Πόλεμο του Βιετνάμ): Αρχικά, ένα πλάσμα (ένας γιγάντιος λευκός καρχαρίας) παραμονεύει σε μια απομακρυσμένη τοποθεσία (στο θέρετρο Άμιτι, στη νότια ακτή του Λονγκ Άϊλαντ) και επιτίθεται στο πρώτο θύμα. Στη συνέχεια, ένας απρόθυμος ήρωας προκαλεί τις τοπικές αρχές και επιστρατεύει ειδικούς για να βοηθήσουν. Και τέλος, μια θυσία και μια αντιπαράθεση οδηγούν στο θάνατο του πλάσματος. Μπίνγκο!
Γνωρίζουμε ότι η ιστορία, βασισμένη με ορισμένες σεναριακές παραλλαγές στο ομότιτλο μπεστ σέλερ του Πίτερ Μπέντσλεϊ, έχει αναπαραχθεί πολλές φορές έκτοτε αλλά και πώς, δυστυχώς, οι καρχαρίες μπήκαν αμέσως στο στόχαστρο των ανθρώπων – το κυνήγι τους εκτινάχθηκε στα ύψη με σοβαρές επιπτώσεις για στην επιβίωση των πληθυσμών τους (ένα ομολογημένο βάρος στη συνείδηση του Σπίλμπεργκ και του συγγραφέα, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του στην οικολογία).
Τα Σαγόνια του Καρχαρία, 1975
Ο δε Σπίλμπεργκ, τσακισμένος στην κυριολεξία από σωρεία προβλημάτων στη διάρκεια των πολύμηνων γυρισμάτων, υιοθέτησε τη μέθοδο του μετρ του θρίλερ, Χίτσκοκ και την πρωτότυπη μουσική που συνέθεσε ο Τζον Γουίλιαμς, προκειμένου να ξεπεράσει τα κολλήματα των τριών μηχανικών καρχαριών που είχε στη διάθεσή του ώστε ο κίνδυνος να αναδεικνύεται ανατριχιαστικός ως εικόνα, μέσα από τον υπαινιγμό. Και σωστά έπραξε.
Το νέο ντοκιμαντέρ του National Geographic, με τίτλο «Jaws @ 50: The Definitive Inside Story», σε σκηνοθεσία του Λορέν Μποζερό, που προβάλλεται στην τηλεόραση από τις 10 Ιουλίου, εισβάλλει με θάρρος στο προβληματικό πλατό της παραγωγής του φιλμ το 1975 και χαρίζει λίγες ακόμη αποκαλύψεις από τα παρασκήνια των γυρισμάτων, χάρη στον λόγο απλών πολιτών, κορυφαίων ονομάτων που σχετίστηκαν με την παραγωγή της ταινίας ή επηρεάστηκαν από αυτήν ως σκηνοθέτες ή ηθοποιοί (η Έμιλι Μπλαντ έχει σίγουρα κάτι να πει), καθώς και περιβαλλοντολόγων.
Το αφιέρωμα αξιοποιεί σπάνιο αρχειακό υλικό και συνεντεύξεις με επώνυμους του Χόλιγουντ, όπως ο Τζορτζ Λούκας, ο Τζέιμς Κάμερον, ο Ρόμπερτ Ζεμέκις και ο Γκιγιέρμο ντελ Τόρο, εστιάζοντας τόσο στην παρακαταθήκη της ταινίας όσο και στον τρόπο με τον οποίο επηρέασε την αντίληψη του παγκόσμιου κοινού για την απεραντοσύνη της θάλασσας, την αίσθηση του φόβου και την αντίληψη για την υποθαλάσσια ζωή.
«Για μένα, η δημιουργία του «Jaws» ήταν μια εμπειρία που μου άλλαξε τη ζωή», λέει ο Σπίλμπεργκ.
Ο ίδιος ο Στίβεν Σπίλμπεργκ σχολιάζει τα όσα υπέφερε, αλλά και τον παραγκωνισμό του από τα Όσκαρ στην κατηγορία Καλύτερης Σκηνοθεσίας — γεγονός που, όπως παραδέχεται, τον στιγμάτισε.
«Για μένα, η δημιουργία του «Jaws» ήταν μια εμπειρία που μου άλλαξε τη ζωή», σημειώνει ο Σπίλμπεργκ στο ντοκιμαντέρ καθώς παρατίθενται τα προβλήματα που ανέκυψαν κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων στο νησί Martha’s Vineyard της Μασαχουσέτης, το 1974, όταν ο σκηνοθέτης ήταν μόλις 27 ετών, άπειρος, με μία κινηματογραφική ταινία στο ενεργητικό του, το «Εξπρές του Σούγκαρλαντ» με τη Γκόλντι Χον (ενδεικτική του ταλέντου του βέβαια) και αδυνατούσε να ελέγξει τον εκτροχιασμό της παραγωγής.
Μια παραγωγή-θρίλερ
Εκ των υστέρων, έγινε αντιληπτό ότι ο σχεδιασμός παραγωγής των «Σαγονιών» ήταν ανέτοιμος για τις σκληρές συνθήκες και τις απαιτήσεις στο πεδίο του Ατλαντικού Ωκεανού.
Πλεονέκτημα και μειονέκτημα της ταινίας, το ένστικτο και η τελειομανία του νεαρού Σπίλμπεργκ που αντιλαμβανόταν στο ακέραιο τη σημασία του φυσικού τοπίου στην αίσθηση ενός κινηματογραφικού θρίλερ σε αντιδιαστολή με την ψεύτικη ενός στούντιο. Με την ίδια εμμονή είχε γυρίσει εξάλλου, λίγα χρόνια πριν, το τηλεοπτικό του θρίλερ «Μονομαχία» (Duel, 1971) σε γνωστούς αυτοκινητοδρόμους της Καλιφόρνιας, αρνούμενος να κλειστεί σε στούντιο.
Τα Σαγόνια του Καρχαρία, 1975
«Δεν υπήρχε τίποτα το διασκεδαστικό στο να φτιάχνεις το “Jaws”», ξεστομίζει ο ίδιος με παροιμιώδη ψυχραιμία τώρα πια, κοιτώντας πίσω στο παρελθόν. Η απόφαση να γυρίσει την ταινία σε εξωτερική τοποθεσία στην τεράστια αγκαλιά του ωκεανού, όπως περιέγραφε το ομώνυμο μυθιστόρημα του Πίτερ Μπέντσλεϊ και όχι σε κάποια δεξαμενή, ήταν ολόδικη του. Και το πλήρωνε ακριβά: τα προβλήματα της παραγωγής περιλάμβαναν έναν παραφουσκωμένο προϋπολογισμό από τα αρχικά 3,5 εκατομμύρια δολάρια στα 7 εκατομμύρια, δύσκολες καιρικές συνθήκες, έναν αλκοολικό ηθοποιό στο καστ, τον Ρόμπερτ Σο, εντάσεις ανάμεσα στους συμπρωταγωνιστές Ρόμπερτ Σο και Ρίτσαρντ Ντρέιφους, και φυσικά τις συχνές τεχνικές βλάβες στις κατασκευές των καρχαριών.
Ρίτσαρντ Ντρέιφους, Ρόι Σάιντερ και Ρόμπερτ Σο στα «Σαγόνια του καρχαρία».
«Υπήρχαν στιγμές που, φτιάχνοντας την ταινία, πίστευα ότι το “Jaws” θα ήταν το τελευταίο πράγμα που θα έκανα και μετά θα σταματούσαν να με προσλαμβάνουν», παραδέχεται ο Σπίλμπεργκ, ο οποίος έχει καταγραφεί στην κάμερα να παραδέχεται ότι έτρωγε στην πραγματικότητα τα νύχια του από το άγχος σε απελπιστικό βαθμό.
«Το έλεγαν όλοι παντού. Και όταν μιλούσα πού και πού με τον Στίβεν, ήξερα ότι περνούσε δύσκολα», λέει στην κάμερα και ο Τζορτζ Λούκας. Μήτε πότης, μήτε καπνιστής, ο Σπίλμπεργκ χαλάρωνε παίζοντας ηλεκτρονικά παιχνίδια και βρίσκοντας στήριγμα στις τηλεφωνικές συζητήσεις με τη μητέρα του, το στήριγμά του.
Στίβεν Σπίλμπεργκ @Universal Pictures
Περίπου 60 ημέρες μετά την έναρξη των γυρισμάτων, ο ίδιος αποκαλύπτει ότι «ένας ηθοποιός από το Χόλιγουντ ήρθε και μου είπε: “Όλοι λένε ότι δεν πρόκειται να ξαναβρείς δουλειά μετά από αυτή την ταινία επειδή είσαι ανεύθυνος με τον προϋπολογισμό”». «Αυτός ο ηθοποιός ήταν τόσο σίγουρος ότι δεν θα ξαναδούλευα, που δεν τον ένοιαζε να μου το πει», προσθέτει ο Σπίλμπεργκ χαρακτηρίζοντας τα λόγια εκείνα «κακεντρεχή» και «αποθαρρυντικά».
Ο ίδιος παραδέχεται ότι: «Ποτέ δεν ένιωσα ότι ήθελα να τα παρατήσω. Όμως ήμουν τρομοκρατημένος ότι θα με απέλυαν».
Όταν ο Σίντνεϊ Σάινμπεργκ, επικεφαλής της Universal Pictures τότε, επισκέφθηκε επιτόπου τα γυρίσματα στο Martha’s Vineyard «μόνο και μόνο για να εκτιμήσει τη ζημιά», φέρεται να είπε στον Σπίλμπεργκ ότι δεν πίστευε πως η ταινία μπορούσε να ολοκληρωθεί. «Απλώς είπα: “Όχι, θέλω να συνεχίσω. Θέλω να την τελειώσω”», θυμάται ο σκηνοθέτης.
Ένας συχνός επισκέπτης στο πλατό του «Jaws» ήταν ο Μάρτιν Σκορσέζε. Πετούσε αεροπορικώς από τη Νέα Υόρκη. «Καθόταν εκεί και με λυπόταν», περιγράφει ο Σπίλμπεργκ. «Συνέπασχε μαζί μου».
Η κρίση πανικού του Σπίλμπεργκ
Όταν ολοκληρώθηκαν τα γυρίσματα στο Martha’s Vineyard ο Σπίλμπεργκ έπαθε ακραία κρίση πανικού. Η παραγωγή έπρεπε να συνεχιστεί για επιπλέον δύο μήνες στη δεξαμενή της MGM. Με τη χρηματοδοτική στρόφιγγα της Universal κλειστή, αποδείχθηκε σούπερ ευρηματικός κάνοντας μόνος του γυρίσματα στην πισίνα της μοντέρ και αγαπητής του συνεργάτιδας Βέρνα Φιλντς, που έμελλε να βραβευτεί με Οσκαρ. Χωρίς αυτήν, δεν θα υπήρχε ταινία.
@Universal Pictures
Παρά το ότι τα «Σαγόνια του καρχαρία» έβαλαν την καριέρα του στις ράγες, ο Αμερικανός δημιουργός χαρακτηρίζει την όλη εμπειρία «τραυματική». Πέφτοντας στα βαθιά για περίπου 8 μήνες, όσο κράτησε η παραγωγή της ταινίας, τον βλέπουμε σε δηλώσεις της εποχής εκείνης να σχολιάζει ότι «Πρακτικά, ήταν πιο δύσκολη ταινία που θα κάνω ποτέ». Επιφορτισμένος με την ευθύνη του καστ και του συνεργείου που είχε υπό την επίβλεψή του, και με ένα ολόκληρο στούντιο να κρέμεται από αυτόν σε μια παραγωγή που είχε ξεφύγει του αρχικού σχεδιασμού, μπορεί να αρνήθηκε να τα παρατήσει, απέκτησε όμως εφιάλτες, για πολλά χρόνια μετά.
«Έτρεμα. Και ήμουν εκτός εαυτού – ήμουν εντελώς εκτός εαυτού», λέει ο ίδιος σήμερα. «Είχα ένα σπουδαίο τεχνικό συνεργείο και όμως ένιωθα υπεύθυνος για όσους παρέμεναν εκεί. Ένιωθα πραγματικά υπεύθυνος που τους είχα δεσμεύσει για όσο διάστημα έπρεπε να παραμείνουν».
Ο Σπίλμπεργκ περιγράφει το άγχος του ως επίσης μια κατάσταση εκτός ελέγχου: «Πέρασα δύσκολα όταν τελείωσα την ταινία. Η επιτυχία ήταν υπέροχη μα δεν σταμάτησε τους εφιάλτες. Ξυπνούσα μέσα στη νύχτα με κρύο ιδρώτα, τα σεντόνια ολόγυρα ήταν μούσκεμα. Εκείνη την εποχή δεν είχαμε τη λέξη μετατραυματικό στρες, και είχα επίμονους εφιάλτες ότι σκηνοθετούσα την ταινία για χρόνια μετά. Κι η ταινία δεν τελείωνε ποτέ (…) Μερικές φορές έκλαιγα χωρίς λόγο. Η ταινία ήταν ένα φαινόμενο κι εγώ καθόμουν εκεί κι έκλαιγα, γιατί δεν μπορούσα να το αφήσω πίσω μου», θυμάται.
Ρόμπερτ Σο VS Ρίτσαρντ Ντρέιφους
Πίσω από τις κάμερες οι συμπρωταγωνιστές Ρόμπερτ Σο και Ρίτσαρντ Ντρέιφους «τρώγονταν» μεταξύ τους. Ο ένας προκαλούσε τον άλλον. «Ήταν σαν αντίπαλοι στο ρινγκ, αλλά με την πάροδο του χρόνου αποδείχθηκε ότι ήταν ένα παιχνιδιάρικο πείραγμα που χαρακτήριζε τη σχέση τους», λέει ο σκηνοθέτης. Ο Ίαν Σο, γιος του Ρόμπερτ Σο, εξηγεί ότι οι «εκτός οθόνης συγκρούσεις» μεταξύ των δύο ηθοποιών, «βοήθησαν στη χημεία της ταινίας».
«Υπήρχε μια σχέση αγάπης-μίσους. Ο Ρόμπερτ ήταν πολύ εκνευρισμένος με τη στάση του Ρίτσαρντ. Του έκανε τη ζωή δύσκολη — τουλάχιστον δημόσια. Αλλά ο Ρόμπερτ αναγνώριζε το ταλέντο του Ρίτσαρντ και ήθελε να πετύχει», προσθέτει.
Ο δρόμος προς την επιτυχία
Σχεδόν 700.000 δολάρια στοίχισε η εκστρατεία προώθησης της ταινίας μόλις η Universal αντιλήφθηκε, μετά τις πρώτες επιτυχημένες δοκιμαστικές προβολές της, ότι ο πρωτόβγαλτος σκηνοθέτης είχε κατορθώσει το ακατόρθωτο. Το μεγαλύτερο μέρος από αυτά τα χρήματα θα πήγαινε στην τηλεοπτική διαφήμιση και σε μικρά κλιπ, τα περίφημα teaser trailer, που λέμε σήμερα ώστε αυτά να εξάψουν τη φαντασία του κοινού. Όπως κι έγινε.
Η πρώτη φορά που ο Σπίλμπεργκ κατάλαβε πόσο μεγάλη απήχηση είχε η ταινία, ήταν το πρώτο Σαββατοκύριακο της εξόδου της στις αίθουσες, όταν περνώντας με τον φίλο του Άλμπερτ Μπρουκς και την κριτικό κινηματογράφου των New York Times, Τζάνετ Μάσλιν, με το αυτοκινήτο μπροστά από κινηματογράφο, είδαν την ουρά των θεατών που περίμεναν να δουν το «Jaws» να εκτείνεται σε όλο το τετράγωνο.
Η υποψηφιότητα στα Οσκαρ που δεν ήρθε
Τα «Σαγόνια του καρχαρία» ήταν υποψήφια για 4 Όσκαρ από τα οποία κατέκτησε τρία το 1976 – για το αμίμητο, πρωτότυπο σάουντρακ του Τζον Γουίλιαμς, καθώς και για το μοντάζ και τον ήχο. Ο ίδιος ο Σπίλμπεργκ ωστόσο δεν ήταν υποψήφιος στην κατηγορία της Σκηνοθεσίας βιώνοντας μια τεράστια απογοήτευση. Ήταν η χρονιά που η Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου επιβράβευσε τη «Φωλιά του κούκου» ως καλύτερη ταινία (και όχι τα «Σαγόνια του καρχαρία»).
«Όταν μια ταινία είναι πιθανό να προταθεί για βραβείο, το θέμα δεν είναι τι θέλεις εσύ για τον εαυτό σου, αλλά τι λένε οι άλλοι ότι θα γίνει», εξηγεί ο Σπίλμπεργκ. «Έτσι υπέθεσα ότι θα είμαι υποψήφιος. Όταν δεν προτάθηκα, εξεπλάγην. Απογοητεύτηκα επειδή πίστεψα όσα λέγονταν. Αλλά δεν πρέπει να τα πιστεύεις αυτά», παραδέχεται σήμερα με την ωριμότητα των 78 του χρόνων.
Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη προβολή του «Jaws», o πατριάρχης του σύγχρονου αμερικανικού κινηματογράφου μπορεί να λέει ότι πήρε ένα γερό μάθημα κινηματογράφου στη νιότη του. Στη μετέπεια πορεία του κέρδισε τρία βραβεία Οσκαρ (δύο Καλύτερης Σκηνοθεσίας για τις ταινίες «Η λίστα του Σίντλερ» και «Αναζητώντας τον Στρατιώτη Ράιαν» και ένα Καλύτερης Ταινίας για τη «Λίστα του Σίντλερ») και τον θαυμασμό των θεατών για μια ζωή.
INFO Το ντοκιμαντέρ «Jaws @ 50: The Definitive Inside Story» είναι διαθέσιμο για streaming στην πλατφόρμα Disney+
