Καθώς οι μεταναστευτικοί περιορισμοί στις Ηνωμένες Πολιτείες γίνονται όχι μόνο αυστηρότεροι, αλλά ολοένα και πιο παράλογοι, οι αναπτυγμένες χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο προσανατολίζονται στο να υποδεχθούν τους εκτοπιζόμενους επιστήμονες και ερευνητές.
Η Ελλάδα, ειδικότερα, έχει αρχίσει να καλλιεργεί φιλόδοξες σκέψεις για τον επαναπατρισμό Ελλήνων επιστημόνων και ειδικών της τεχνολογίας που εργάζονται στο εξωτερικό και την προσέλκυση διεθνών ταλέντων που επιθυμούν να απεμπλακούν από αβέβαιες καταστάσεις χορήγησης βίζας σε αμερικανικά πανεπιστήμια. Η λογική μοιάζει απλή: αν τα λαμπρά μυαλά εγκαταλείπουν τα εδραιωμένα ερευνητικά κέντρα, άλλα κράτη μπορούν απλώς να τα απορροφήσουν ενισχύοντας άμεσα τις επιστημονικές τους δυνατότητες.
Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση της «αλίευσης ταλέντων» παραγνωρίζει θεμελιωδώς τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί στην πραγματικότητα η σύγχρονη επιστημονική καινοτομία. Η πρόσληψη μεμονωμένων ερευνητών, ακόμη και κορυφαίων, δεν μετατρέπει αυτόματα μια χώρα σε ερευνητική ατμομηχανή, όπως η πρόσληψη ενός μόνο πρωταθλητή της Formula 1 δεν δημιουργεί μια αγωνιστική ομάδα που θα πάρει το πρωτάθλημα.
Το μάθημα από τη Formula 1: Η γεωγραφία έχει μεγαλύτερη σημασία από ό,τι νομίζουμε
Αναλογιστείτε τους αγώνες της Formula 1, όπου η επιτυχία εξαρτάται από μηχανολογία αιχμής, λήψη αποφάσεων σε κλάσματα δευτερολέπτου και απόλυτο συντονισμό μεταξύ εκατοντάδων ειδικών. Είναι αξιοσημείωτο ότι επτά από τις δέκα ομάδες της F1 έχουν την έδρα τους σε ακτίνα 60 χιλιομέτρων στη νότια Αγγλία, συγκεντρωμένες γύρω από αυτό που είναι γνωστό ως «Motorsport Valley». Δεν πρόκειται για σύμπτωση —είναι η οικονομία του οικοσυστήματος.
Η Red Bull Racing, η Mercedes-AMG, η McLaren, η Aston Martin, η Williams, η Alpine και η Haas (η οποία αρχικά προσπάθησε να λειτουργήσει αποκλειστικά από τις ΗΠΑ) επωφελούνται από την κοινή χρήση της ίδιας δεξαμενής ταλέντων αεροδυναμιστών, ειδικών στα σύνθετα υλικά και μηχανικών αγώνων. Όταν ένας κορυφαίος μηχανικός φεύγει από μια ομάδα, συχνά εντάσσεται σε μια διπλανή, διατηρώντας την τεχνογνωσία μέσα στο οικοσύστημα.
Εξειδικευμένοι προμηθευτές, από κατασκευαστές ινών ανθρακονήματος μέχρι εγκαταστάσεις αεροδυναμικής σήραγγας, εξυπηρετούν πολλές ομάδες. Πανεπιστήμια, όπως το Oxford Brookes έχουν αναπτύξει προγράμματα μηχανολογίας μηχανοκίνητου αθλητισμού ειδικά για να τροφοδοτήσουν αυτό το cluster.
Το πιο σημαντικό είναι ότι ο έντονος ανταγωνισμός και η συνεργασία στο πλαίσιο αυτής της γεωγραφικής συγκέντρωσης προάγει την καινοτομία με ρυθμό που οι μεμονωμένες ομάδες δυσκολεύονται να φτάσουν. Ακόμα και η Ferrari, με όλους τους πόρους και την ιστορία της, έχει συχνά δυσκολευτεί να ανταγωνιστεί τη συλλογική καινοτομία που αναδύεται από το βρετανικό cluster.
Η επιστήμη και οι τεχνολογικέ της εφαρμογές λειτουργούν με παρόμοιο τρόπο
Η επιστημονική έρευνα παρουσιάζει παρόμοια αποτελέσματα συγκέντρωσης, αν και συχνά είναι «αόρατα» για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής που επικεντρώνονται σε μεμονωμένα ακαδημαϊκά αστέρια ή θεσμικά πυροτεχνηματα.
Η κυριαρχία της Silicon Valley στην τεχνολογική καινοτομία δεν οφείλεται στο γεγονός ότι συγκεντρώνει περισσότερους έξυπνους ανθρώπους από άλλα μέρη: προέρχεται από την πυκνότητα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ επιχειρηματιών, επενδυτών, ερευνητών και εδραιωμένων εταιρειών.
Το σύμπλεγμα βιοτεχνολογίας Kendall Square της Βοστόνης ακμάζει επειδή οι φαρμακευτικές εταιρείες, τα ερευνητικά νοσοκομεία, το ΜΙΤ, το Χάρβαρντ και δεκάδες νεοσύστατες επιχειρήσεις αλληλοτροφοδοτούνται ο ένας από τις ανακαλύψεις και το ταλέντο του άλλου.
Η πιο πρωτοποριακή έρευνα και οι εφαρμογές της πραγματοποιούνται όλο και περισσότερο εκεί όπου οι διαφορετικοί επιστημονικοί κλάδοι και τα ιδρύματα συναντιούνται. Μια σημαντική ανακάλυψη στην Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να απαιτεί επιστήμονες πληροφορικής, νευροεπιστήμονες, επιστήμονες που ασχολούνται με ηθικά ζητήματα και επιχειρηματικούς εταίρους, οι οποίοι εργάζονται συντονισμένα.
Αυτές οι συνεργασίες είναι πιθανότερο να διατηρηθούν, όταν οι συμμετέχοντες έχουν τη δυνατότητα να βρίσκονται δια ζώσης, να έχουν κοινούς μεταπτυχιακούς φοιτητές και να μετακινούνται μεταξύ των ιδρυμάτων χωρίς να χρειάζεται να μετακομίσουν οι οικογένειές τους.
Σκεφτείτε επίσης την ανάπτυξη εμβολίων mRNA (ένα από τα οποία είναι το εμβόλιο για τον Covid), η οποία απαίτησε δεκαετίες βασικής έρευνας, κλινικών δοκιμών, ρυθμιστικής εμπειρίας και δυνατοτήτων παραγωγής. Ενώ μεμονωμένοι επιστήμονες, όπως η Katalin Karikó, συνέβαλαν καθοριστικά, η τελική επιτυχία εξαρτήθηκε από οικοσυστήματα που θα μπορούσαν να συνδέσουν την ακαδημαϊκή έρευνα με τη φαρμακευτική ανάπτυξη, τις ρυθμιστικές αρχές και τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού.
Η υποδομή πίσω από την καινοτομία
Η παγκόσμιας εμβέλειας έρευνα απαιτεί κάτι περισσότερο από απλώς λαμπερά αστέρια. Χρειάζεται ερευνητικά πανεπιστήμια με σημαντικά κεφάλαια, εθνικά εργαστήρια με εξειδικευμένο εξοπλισμό, βιομηχανικές συνεργασίες που μπορούν να μεταφράσουν τις ανακαλύψεις σε εφαρμογές και κυβερνητικούς οργανισμούς που χρηματοδοτούν μακροπρόθεσμα τη βασική έρευνα. Απαιτεί μια κρίσιμη μάζα μεταπτυχιακών φοιτητών, μεταδιδακτορικών φοιτητών και ερευνητικού προσωπικού που μπορούν να εκτελέσουν σύνθετα έργα.
Το πιο κρίσιμο, απαιτεί μια κουλτούρα ανάληψης κινδύνου και διεπιστημονικής συνεργασίας που χρειάζεται δεκαετίες για να αναπτυχθεί. Η επιτυχία του Χάρβαρντ δεν προέρχεται μόνον από την πρόσληψη κορυφαίων καθηγητών: προέρχεται από 400 χρόνια συσσωρευμένης θεσμικής γνώσης, εκτεταμένα δίκτυα αποφοίτων και τους πόρους για την υποστήριξη φιλόδοξων μακροπρόθεσμων έργων που μπορεί και να αποτύχουν.
Τα όρια του επιστημονικού και τεχνολογικού εθνικισμού
Αυτό δεν σημαίνει ότι χώρες όπως η Ελλάδα θα πρέπει να εγκαταλείψουν τις προσπάθειες να ενισχυθούν οι ερευνητικές τους δυνατότητες και επιδόσεις. Οι στρατηγικές επενδύσεις στην εκπαίδευση, τις υποδομές και τη διεθνή συνεργασία μπορούν σίγουρα -με την πάροδο του χρόνου- να αποφέρουν καρπούς. Η μεταμόρφωση της Νότιας Κορέας σε τεχνολογική δύναμη και η ανάδειξη της Σιγκαπούρης σε κέντρο βιοϊατρικής έρευνας δείχνουν τι είναι εφικτό με συνεχή προσήλωση στον στόχο και έξυπνες πολιτικές.
Αυτές, όμως, οι ιστορίες επιτυχίας χρειάστηκαν δεκαετίες και απαίτησαν την οικοδόμηση ολόκληρων οικοσυστημάτων, όχι μόνο την πρόσληψη μεμονωμένων ερευνητών. Οι χώρες που ελπίζουν να επωφεληθούν από τις τρέχουσες μεταναστευτικές πολιτικές της Αμερικής θα διαπιστώσουν ότι η «μεταφύτευση» ερευνητών, χωρίς την αναγκαία υποστηρικτική υποδομή, είναι σαν να περιμένεις από έναν και μόνο μουσικό να εκτελέσει μόνος του την 5η του Μπετόβεν. Ή αν προτιμάτε, τον παροιμιακό κούκο να φέρει την άνοιξη στην επιστήμη και την τεχνολογία.
Η πραγματική ευκαιρία μπορεί να έγκειται όχι στην προσπάθεια αντιγραφής των υφιστάμενων ερευνητικών ομάδων, αλλά στον εντοπισμό αναδυόμενων τομέων, για τους οποίους δεν έχουν ακόμη σχηματιστεί τα απαραίτητα για την ανάπτυξή τους οικοσυστήματα.
Η τεχνολογία του κλίματος, η κβαντική πληροφορική και η συνθετική βιολογία αποτελούν τομείς στους οποίους θα μπορούσε να εστιάσει η επόμενη γενιά ερευνητικών κέντρων —αν βεβαίως μια χώρα είναι πρόθυμη να σπάσει αυγά και να κάνει τις απαιτούμενες μακροπρόθεσμες επενδύσεις.
Και κάτι ακόμη: Κάνεις δεν θα θέλει να έλθει εδώ (ακόμη και αν ο ήλιος και η θάλασσα είναι ένα καλό κίνητρο) αν φοβάται ότι την οποιαδήποτε στιγμή κάποιος διαταραγμένος εγκέφαλος μπορεί να του ρίξει -μέσα στο πανεπιστήμιο- μία στο κεφάλι με έναν πυροσβεστήρα και να τον τραυματίσει σοβαρά. Υπάρχουν και αλλού πορτοκαλιές στον κόσμο –και σίγουρα εξίσου ωραίες και σαγηνευτικές ηλιόλουστες παραλίες.
Το αμερικανικό παράδοξο
Οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να υπονομεύσουν το δικό τους ερευνητικό οικοσύστημα μέσω των περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών, αλλά η βλάβη δεν θα γίνει άμεσα αντιληπτή. Τα επιστημονικά clusters έχουν μεγάλη αδράνεια —μπορούν να εκμεταλλεύονται τα συσσωρευμένα πλεονεκτήματα για χρόνια ή ακόμη και δεκαετίες. Το πραγματικό κόστος θα φανεί μόνο όταν η επόμενη γενιά καινοτομιών προκύψει από οικοσυστήματα που παρέμειναν ανοιχτά και ελκυστικά στο παγκόσμιο ταλέντο και τη συνεργασία.
Προς το παρόν, οι χώρες που πανηγυρίζουν για την ικανότητά τους να προσελκύουν εκτοπισμένους Αμερικανούς ερευνητές θα πρέπει να θυμούνται ότι στην επιστήμη, όπως και στη Formula 1, η νίκη δεν στηρίζεται στο ατομικό και μόνο ταλέντο. Απαιτεί την οικοδόμηση και τη διατήρηση πολύπλοκων οικοσυστημάτων, εκεί όπου πραγματικά συντελείται η καινοτομία.
