Στις 23 Ιανουαρίου 1989 πεθαίνει σε ηλικία 84 ετών, ο Σαλβαδόρ Νταλί. Ένας από τους πιο επιδραστικούς ζωγράφους του 20ου αιώνα, ίσως ο γνωστότερος εκπρόσωπος του σουρρεαλισμού. Μια εκκεντρική φυσιογνωμία με ιδιόρρυθμο χαρακτήρα που συχνά προκαλούσε αντιδράσεις για τα έργα και τις αμφιλεγόμενες δηλώσεις του.

Ο ισπανός καλλιτέχνης είναι γνωστός για τους αλλόκοτους πίνακές του. Κατά καιρούς, όμως, ο Νταλί καταπιανόταν και με την γλυπτική και την ποίηση, ήταν συγγραφέας, φωτογράφος, ηθοποιός, σκηνοθέτης κινηματογράφου και σεναριογράφος.

Ο «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ» της 15ης Δεκεμβρίου 1972 παραθέτει την «Δήλωση-σοκ του διάσημου καλλιτέχνη»:

«Είμαι πιο πολύ συγγραφέας και ποιητής παρά ζωγράφος».

«ΤΑ ΝΕΑ», 3.1.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

O Νταλί, έχοντας πλήρη επίγνωση του μεγέθους του ταλέντου του και της καλλιτεχνικής αξίας των έργων του, συχνά επιδείκνυε ναρκισσιστική συμπεριφορά. Είχε ανάγκη για επιδεικτική προβολή, και αντιμετώπιζε υπεροπτικά τους ομότεχνούς του.

«ΤΑ ΝΕΑ», 3.1.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι φιλοναζιστικές πεποιθήσεις

Ως νέος, είχε συνδεθεί πολιτικά με τον αναρχισμό και τον κομμουνισμό. Αυτό, βέβαια, αργότερα άλλαξε. Η συμπάθειά του για τον ανερχόμενο τότε φασισμό και οι εγκωμιαστικές του δηλώσεις για τον Φράνκο στάθηκαν αφορμή για πολλούς να στραφούν εναντίον του.

Ένας πίνακάς του, που απεικόνιζε τον Λένιν γυμνό, από τη μέση και κάτω, με έναν αφύσικα μακρόστενο γλουτό να συγκρατείται από ένα διχαλωτό δεκανίκι, εξόργισε τους σουρρεαλιστές συναδέλφους του και οδήγησε στην οριστική ρήξη μεταξύ τους.

«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 17ης Δεκεμβρίου 1954, παρουσιάζει την αφήγηση του Ζωρζ Υνιέ για τα γεγονότα της ρήξης, όπως τα έζησε ο ίδιος και φέρνει στο προσκήνιο τις αμφιλεγόμενες πεποιθήσεις και την σύγχυση των σκέψεων του Νταλί:

«Εκείνον τον καιρό, διηγείται ο Ζωρζ Υνιέ, οι ηγέται του σουρρεαλισμού είχαν συντείνει μεγάλως εις την ίδρυσιν μιας φιλοκομμουνιστικής οργανώσεως, της “Εταιρείας των επαναστατών συγγραφέων και καλλιτεχνών”. Παρ’ όλον ότι αργότερα επήλθε ρήξις μεταξύ των σουρρεαλιστών και της οργανώσεως αυτής, δια λόγους πολιτικών και φιλολογικών διαφωνιών και αντιζηλιών, εν τούτοις την εποχήν εκείνην οι σουρρεαλισταί ακολουθούσαν κατά γράμμα το αντιφασιστικόν της πρόγραμμα.

»Ο Σαλβαντόρ Νταλί που είχε προσφάτως προσχωρήσεις εις τον σουρρεαλισμόν, έτρεφε βαθύτατην περιφρόνησιν προς την “Εταιρεία των επαναστατών συγγραφέων και καλλιτεχνών”, δεν έχανε δε την ευκαιρίαν να διακηρύσση ότι προτιμούσε να θυμίζη το έργον του παραλήρημα, παρά να εξυπηρετεί πολιτικούς σκοπούς. Οι περισσότεροι, χάριν του αναμφισβήτητου ταλέντου του και της ωθήσεως  που τα έργα του είχαν προσφέρει εις την σουρρεαλιστικήν κίνησιν, του συγχωρούσαν τους παραλογισμούς του, πολύ γρήγορα όμως τα πράγματα έλαβαν επικίνδυνον τροπήν.

Η θεοποίηση του Χίτλερ

»Ούτε λίγο ούτε πολύ ο Νταλί άρχισε να θεοποιή τον Χίτλερ και να του αποδίδη ενθουσιώδεις χαρακτηρισμούς. Ακόμη και ο Άντρε Μπρετόν – ο ιδρυτής του σουρρεαλισμού – που έτρεφε ανεπιφύλακτον θαυμασμό προς τον Νταλί, ήρχισε να χάνη την υπομονή του και του έκανε αυστηρές συστάσεις.

«ΤΑΧΥΔΡΌΜΟΣ», 15.10.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

»Η βόμβα έσκασε όταν οι σουρρεαλισταί επληροφορήθησαν ότι ο Νταλί, αδιαφορών δια την σχετικήν απαγόρευσιν, συμμετείχε της εκθέσως των “Ανεξάρτητων” καλλιτεχνών. Και όχι μόνον συμμετείχε, αλλά είχε εκθέσει πίνακα με τον τίτλον “Το αίνιγμα του Γουλιέλμου Τέλλου” που εις την πραγματικότητα παρίστανε τον Λένιν. Έναν Λένιν γονατιστόν εμπρός εις ένα αρχιτεκτονικόν κατασκεύασμα που εθύμιζε πιάνο, με δερμάτινη τραγιάσκα και ένα γλουτόν υπερφυσικού μεγέθους εις σχήμα φρατζόλας, του οποίου το άκρον ακουμπούσε επάνω εις ένα διχαλωτό σίδηρο.

The Enigma of William Tell, 1933, Σαλβαδόρ Νταλί. Πηγή: https://www.dalipaintings.com/

»Όλοι έμειναν άναυδοι. Ακόμη και ο Μπρετόν που ανέκαθεν εδείκνυε κατανόησιν δι’ όλους τους εξωφρενισμούς του σουρρεαλισμού, είχεν εκραγή. Επί κεφαλής μια ομάδος, που όλοι έφερον μπαστούνια, μετέβη αυτοπροσώπως εις την έκθεσιν με την απόφασιν να σκίση τον πίνακα. Ήταν όμως κρεμασμένος πολύ υψηλά και τα μπαστούνια δεν έφτασαν. Την επόμενην οι σουρρεαλισταί συνεκεντρώθησαν εις το σπίτι του Μπρετόν και έβγαλαν ομοφώνως την απόφασιν να διαγράψουν τον Νταλί από την οργάνωσιν των μέχρις ότου αναθεωρήση τις απόψεις του.

Η σύγκρουση με τους σουρρεαλιστές

»Το ωραιότερον όμως, συνεχίζει ο Ζωρζ Υνιέ, συνέβη την επόμενην όταν ο Νταλί εκλήθη εις το σπίτι του Μπρετόν για να του ανακοινωθή η διαγραφή του. “Εκαθόμαστε, γράφει, όλοι εις το ατελιέ του Μπρετόν, άλλοι επάνω εις καθίσματα, άλλοι χάμω. Η ατμόσφαιρα είχε γίνει θολή από τον καπνό των τσιγάρων μας όταν ο Νταλί έκανε την συνταρακτικήν του εμφάνισιν.

»Φορούσε ένα τεράστιο επανωφόρι από τρίχες καμήλας, τα παπούτσια του ήσαν με λυμένα τα κορδόνια, ανάμεσα εις τα χείλη του κρατούσε κάτι που ωμοίαζε με μολύβι και προχωρούσε παραπατώντας σαν μεθυσμένος. Αφού μας εχαιρέτησε όλους, έβγαλε από το στόμα του το υποτιθέμενον μολύβι, το εξήτασε και το ξαναέβαλε. Τότε μόνον αντιληφθήκαμε ότι επρόκειτο περί θερμομέτρου. Ο ίδιος εδήλωσεν ότι είχε πυρετό και δεν ημπορούσε να σταθή από τα ρίγη.

»Πρώτος ωμίλησεν ο Μπρετόν. Λακωνικά και με σαφήνεια εξήγησε τους λόγους της έκτακτης αυτής συγκεντρώσεως. Ο Νταλί τον άκουγε βγάζοντας κάθε τόσο περίεργους γρυλισμούς και μορφάζοντας. Εν τέλει, αφού τράβηξε το θερμόμετρο από το στόμα του και έβγαλε το ένα του παπούτσι, ξεδίπλωσε ένα πάκο χαρτιά και άρχισε να διαβάζη την απολογία του. Μια απολογία τόσον σουρρεαλιστικά γραμμένη, που παρ’ όλον ότι σουρρεαλισταί όλοι, δεν καταλαβαίναμε τίποτα, πλην του ότι ο Χίτλερ και ο χιτλερισμός πρέπει να μελετηθεούν υπό το πρίσμα των σουρρεαλιστικών φαινομένων και ότι οι χιτλερικοί διωγμοί παρουσιάζουν τεράστιον ενδιαφέρον για μελέτην.

«The Endless Enigma», 1938, Νταλί. Πηγή: https://www.dalipaintings.com/

«Αποκαλούσε τον Χίτλερ “Σεσύλ ντε Μιλ των σφαγών”»

»Μόλις συνήλθε από την κατάπληξιν του ο Μπρετόν ανέλαβε την αντεπίθεσιν. Κάθιδρος ο Νταλί βγάζει τότε το σακάκι του και μένει με το πουλόβερ του, ενώ ο καθένας μας με την σειρά του αναπτύσσει τας απόψεις του. Ο Νταλί αρχίζει να εκνευρίζεται, βγάζει το πουλόβερ του – από κάτω φορούσε δεύτερο – ξαναβάζει το παπούτσι του και απορεί γιατί μας εσκανδάλισε ο πίναξ του Λένιν, τον οποίον εζωγράφισε χωρίς καμμίαν κακήν πρόθεσιν αλλά υπό την επήρειαν ονείρου συμφώνως προς τας αρχάς του σορρεαλισμού.

»Ο Νταλί έξαλλος, βηματίζοντας επάνω-κάτω και παραπατώντας επάνω στα λυμένα κορδόνια του, βγάζοντας πουλόβερ επάνω σε πουλόβερ – εν όλω επτά – εξυμνούσε τους χιτλερικούς διωγμούς, εγκωμίαζε τους σεισμούς, τις πυρκαϊές και τα σιδηροδρομικά δυστυχήματα, αποκαλούσε τον Χίτλερ “Σεσύλ ντε Μιλ των σφαγών” και καταλήγοντας εις τα χιτλερικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως είπε το αμίμητον: “Από τους ετοιμοθανάτους αυτούς βλέπουμε ήδη τα κόκκαλα να γυαλίζουν”.

»Όλοι είχαμε μείνει άναυδοι, τρομαγμένοι και χωρίς δύναμιν αντιδράσεως εμπρός εις αυτόν τον χείμαρρον της εξαλλωσύνης. Ο ίδιος ο Μπρετόν τα είχε χαμένα και μην επιχειρώντας πια να αντικρούση τον ημιπαράφρονα συνομιλητή του, τον ικέτευε να αναθεωρήση τας απόψεις του. Τι να συνέβη τότε εις την ψυχή του περίεργου αυτού ανθρώπου; Εις ποιον συναίσθημα να υπήκουσε; Αγάπη προς τον Μπρετόν και τον σουρρεαλισμόν, φόβος να ζημιώση την σταδιοδρομίαν του ή απλός καμποτινισμός; Το γεγονός είναι ότι πετώντας και το έβδομο πουλόβερ του εγονάτισε εμπρός εις τον Μπρετόν και γυμνός ως τη μέση, ξυπόλητος, ανάμεσα σ’ ένα σωρό ρηγμένα πουλόβερ, του εζήτησε συγγνώμη».

«The Disintegration of the Persistence of Memory», 1952-1954, Νταλί. (Αναδημιουργία του διάσημου έργου του The Persistence of Memory (1931). Πηγή: https://www.dalipaintings.com/

Η «μεγαλοφυΐα» του Φράνκο

«ΤΑ ΝΕΑ» της 14ης Δεκεμβρίου 1973 παραθέτουν αποσπάσματα συνεντεύξεων που έδωσε ο Νταλί στον Αντρέ Παρινώ. Σε μία από αυτές, ο σουρρεαλιστής ζωγράφος απαντάει για την περίφημη αυτή συνάντηση στο σπίτι του Μπρετόν:

«Εγώ αυτό που κατάλαβα ήταν η τεράστια απόσταση που υπήρχε, από την αρχή, ανάμεσα σε μένα και σ’ αυτόν. Ο σουρρεαλισμός ήμουν εγώ. Είχα μετατρέψει την γελοία αυτή εκδήλωση, σ’ ένα αληθινό σουρρεαλιστικό γεγονός. Ο Μπρετόν δεν με συγχώρεσε ποτέ, αλλά έβγαλε το συμπέρασμα ότι από δω και πέρα έπρεπε να αποφεύγη παρόμοιες εμπειρίες, που θα στρέφονταν, στο τέλος εναντίον του…»

«ΤΑ ΝΕΑ», 14.12.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Σαλβαδόρ Νταλί δεν σταμάτησε ποτέ να εκφράζει ελεύθερα τις φιλοναζιστικές πεποιθήσεις του. «ΤΑ ΝΕΑ» της 19ης Ιανουαρίου 1970 μεταφέρουν συνένετευξη που έδωσε ο ισπανός ζωγράφος σε δημοσιογράφους, στα 66 του χρόνια, στο «Μερίς», το ξενοδοχείο που διέμενε τότε, στο Παρίσι.

Στην ερώτηση «Πώς αντιδράτε απέναντι στην ισπανική μοναρχία», ο Νταλί απαντάει:

«Θαυμάσια… Τον μέλλοντα Βασιλιά της Ισπανίας τον γνωρίζω από πολλά χρόνια. Είναι ένας πολύ – πολύ καλός βασιλιάς. Είναι πολύ ωραίος. Ό, τι πρέπει για τη χώρα μας.

-Και ο Φράνκο;

»Η μεγαλύτερη πολιτική μεγαλοφυΐα του καιρού μας. Έχει μια τύχη καταπλητική (εδώ ο Νταλί “χτυπάει ξύλο”), ό, τι και να κάνη του βγαίνει δεξιά. Όλα στην Ισπανία πάνε καλά, αφού μάλιστα θάχουμε δύο μοναρχικές οικογένειες: τελικά, ο πατέρας του Δον Χουάν Κάρλος θα του δώση την ευχή του. Θα πάρουμε και το Γιβραλτάρ. Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα: Ζήτω η Αναγέννηση της Ισπανίας!

Ταυτόχρονα αναρχικός και μοναρχικός

Πώς τα συμβιβάζετε όλα αυτά με το σουρρεαλιστικό παρελθόν σας;

»Υπήρξα ανέκαθεν αναρχικός…

-Ο Φράνκο όμως δεν είναι αναρχικός.

»Μα δεν μ’ αφήνετε να τελειώσω: είμαι, υπήρξα ανέκαθεν ταυτόχρονα αναρχικός και μοναρχικός. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι δύο ιδρυτές του αναρχισμού ήταν βασιλικής γενιάς: ο πρίγκιπας Κροπότκιν και πρίγκιπας Μπακούνιν. Είμαι, υπήρξα ανέκαθεν εχθρός των αστών. Η Γαλλική Επανάσταση έφερε στην εξουσία τους αστούς, δηλαδή τη μεγαλύτερη μετριότητα στην Ιστορία, αυτό που λέμε “αριστοκρατία”. Όλες οι λαϊκές δημοκρατίες, όλα τα συνδικάτα και όλα τα κομμουνιστικά κόμματα προς τα εκεί τείνουν κι αυτά: προς την αστικοποίηση του προλεταριάτου. Γι’ αυτό κι οι φοιτητές αισθάνονται πως ο κομμουνισμός τους επρόδωσε, γι’ αυτό κι οι “χίππις” δεν θέλουν ούτε ν’ ακούσουν για κομμουνισμό.

»Το νέο λοιπόν, ιστορικό στάδιο θα είναι μια απόλυτη μοναρχία – προς Θεού, όχι συνταγματική! που θα εγγυάται την αναρχία και θα επιτρέπη την δυνατότητα να φτιάχνη κανείς ελεύθερα γλυκά, να κόβη στολίδια από πολύχρωμα χαρτιά, να παίζη κιθάρα. Θα επιτρέπη μ’ άλλα λόγια το άκρον άωτο: την αναρχική χλαλοή του λαού…»

«ΤΑ ΝΕΑ», 24.1.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»