«Αγωνιζόμενος να επιβιώσει των εκάστοτε εχθροπραξιών ο σερβικός πληθυσμός ήταν αναγκασμένος επί αιώνες να αναζητεί καταφύγιο σε περιοχές περισσότερο ή λιγότερο απομακρυσμένες. Αναλόγως με τις εκάστοτε περιστάσεις, οι Σέρβοι μετακινούσαν όχι μόνο τα σπίτια τους αλλά ολόκληρους οικισμούς, συμπεριλαμβανομένων των λατρευτικών τους χώρων και των ιερών τους αντικειμένων ­ αναφέρω χαρακτηριστικά τους ναούς τους από ξύλο, υλικό το οποίο ενεδείκνυτο για τέτοιου είδους μετατοπίσεις». Φορτωμένες σήμερα με θρύλους που ερμηνεύουν ως έναν βαθμό τους τελετουργικούς τρόπους μεταφοράς τους στον Μεσαίωνα, οι σερβικές εκκλησίες από ξύλο, για τις οποίες μίλησε στο Διεθνές Συνέδριο Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής ο καθηγητής Ντόμπροσλαβ-Μπόικο Στ. Παύλοβιτς, αποτέλεσαν ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής των Βαλκανίων που εξετάστηκαν στη Βέροια αφού ο «νομαδικός» χαρακτήρας τους συνήδε με την ταραγμένη ιστορία του εκκλησιάσματος. Πόσο μάλλον όταν ο ομιλητής, μορφή επιβλητική του συνεδρίου όχι μόνο από το «βάρος» των 85 χρόνων της, είναι σήμερα γενικός συντηρητής των ιστορικών μνημείων μιας από τις πλέον ευαίσθητες περιοχές της Ευρώπης· αυτή της Σερβίας.


­ Πόσο σοβαρές είναι οι ζημιές που έχουν υποστεί οι ξύλινοι αυτοί ναοί, κύριε Παύλοβιτς;


«Κοιτάξτε, σε αντίθεση με τη Σερβία, στην περιοχή της Κροατίας όλες οι ορθόδοξες εκκλησίες από ξύλο έχουν πλέον καταστραφεί. Στο Κοσσυφοπέδιο είχε διασωθεί μία κοντά στην πόλη Πετς, η μικρότερη και η παλαιότερη από τις ξύλινες εκκλησίες της μεσαιωνικής εποχής, η οποία όπως πληροφορηθήκαμε ­ δεν καταφέραμε ως σήμερα να κάνουμε αυτοψία ­ έχει υποστεί σοβαρές ζημιές. Οι εκκλησίες αυτές, ξέρετε, αποτελούν μνημεία όχι μόνο αρχιτεκτονικής αλλά και εθνογραφικής αξίας για τους σερβικούς πληθυσμούς».


­ Γενικότερα έχετε προχωρήσει στην αναστήλωση των μνημείων που υπέστησαν ζημιές από τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς;


«Εχουμε δώσει στη δημοσιότητα χάρτες όπου σημειώνονται τα μνημεία που έχουν πληγεί. Ειδικότερα στην περιοχή του Κοσσυφοπεδίου έχουν υποστεί ζημιές 100 περίπου εκκλησίες και μοναστήρια. Οταν όμως μία ομάδα αναστηλωτών επισκέφθηκε την περιοχή, κυνηγήθηκε από τους αλβανόφωνους και αναγκάστηκε να επιστρέψει στον βορρά της Σερβίας. Το πρόγραμμα που έχει γίνει για την αντιμετώπιση της κατάστασης βέβαια υπάρχει πάντα…».


­ Η εκλογή του νέου σας προέδρου Βόισλαβ Κοστούνιτσα πιστεύετε ότι θα αλλάξει το σκηνικό σε ό,τι αφορά την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σας;


«Η πολιτική κατάσταση έχει αναμφίβολα μεταβληθεί, ωστόσο δεν έχει ακόμη ξεκαθαριστεί. Ευελπιστούμε ότι η νέα κυβέρνηση θα τα βρει με τους αλβανόφωνους του Κοσσυφοπεδίου, πλειονότητα πλέον σε μια αμιγώς σερβική κάποτε περιοχή. Το θέμα είναι πάντως ιδιαίτερα ευαίσθητο».


­ Ο πρόεδρος Κοστούνιτσα έχει προβεί σε σχετικές δηλώσεις;


«Υποσχέθηκε ότι θα αλλάξουν τόσο οι μέθοδοι όσο και οι τακτικές που ακολουθεί το κράτος προκειμένου να σταματήσει η καταστροφή των μνημείων. Τον γνωρίζω προσωπικά. Είναι ένας άνθρωπος έντιμος και η εντιμότητα είναι πολύ σημαντικό πλεονέκτημα για εμάς, αφού όλοι οι πολιτικοί του παρελθόντος χαρακτηρίζονταν μεταξύ άλλων από ανεντιμότητα».


­ Το Διεθνές Συνέδριο που διοργανώθηκε στη Βέροια πιστεύετε ότι θα αποτελέσει ένα βήμα προς μια κοινή, όσον αφορά την αρχιτεκτονική παράδοση της Βαλκανικής χερσονήσου, πολιτική;


«Η διαπίστωση των ομοιοτήτων και των διαφορών που υπάρχουν στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Βαλκανίων, στην οποία κατέληξαν οι σύνεδροι, αποτελεί σίγουρα ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση αυτή. Από την πλευρά μας, ως Γιουγκοσλαβία, είμαστε αναγκασμένοι να συνεργαστούμε με τα άλλα βαλκανικά κράτη. Τι νόημα έχει να διαφυλάττουμε μια κουλτούρα η οποία βρίσκεται στο περιθώριο; Ελπίζουμε ότι τώρα πια δεν θα μας λείψουν ούτε τα μέσα ούτε οι πρωτοβουλίες για συνεργασίες με την υπόλοιπη Ευρώπη».*


«Κινητοποίηση για τα μνημεία»


Από τις κυρίαρχες και περισσότερο αινιγματικές φυσιογνωμίες του Διεθνούς Συνεδρίου Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής της Βέροιας ο Αλεξάντερ Μέξι άνοιξε τις εργασίες με μια ανακοίνωση για τα «κονάκια» των μοναστηριών του Μεσαίωνα ανιχνεύοντας ομοιότητες ανάμεσα στη μοναστηριακή και στη λαϊκή αρχιτεκτονική. Ο βουλευτής του Δημοκρατικού Κόμματος και τέως πρωθυπουργός της Αλβανίας ­ από το 1992 ως το 1997 ­ παρευρέθη στο Συνέδριο ως επιστήμονας αλλά και έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της χώρας του.


­ Υστερα από πόσο καιρό εμφανίζεστε ξανά σε διεθνές συνέδριο, κύριε Μέξι;


«Εμφανίζομαι ξανά ως αρχιτέκτονας ύστερα από απουσία 10 ετών… Σκοπεύω όμως να δημοσιεύσω όλες τις μελέτες που έκανα το διάστημα αυτό».


­ Πόσο σημαντική θεωρείτε την πρωτοβουλία της πόλης της Βέροιας για την ίδρυση ενός Ινστιτούτου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής;


«Οποιοδήποτε ινστιτούτο τέτοιου τύπου είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί θα δώσει στους βαλκάνιους επιστήμονες την ευκαιρία να αποκτήσουν ένα κοινό σημείο αναφοράς. Θα έχουν τη δυνατότητα να δημοσιεύουν τη δουλειά τους και πάνω απ’ όλα να συνεχίσουν τις έρευνές τους. Πόσο μάλλον όταν οι διεπιστημονικές συνεργασίες είναι απαραίτητες για τα Βαλκάνια, μια περιοχή που τα τελευταία 10 χρόνια βρίσκεται σε περίοδο μεταβατικ. Οι εμφύλιοι πόλεμοι και οι θρησκευτικού χαρακτήρα συγκρούσεις είχαν αποτέλεσμα την καταστροφή πολλών μνημείων. Το μεταβατικό αυτό στάδιο δημιουργεί ωστόσο πολλά προβλήματα όσον αφορά τη διάσωση και την προστασία των μνημείων. Η αναστήλωση και η συντήρηση πιστεύω ότι πρέπει να αποτελέσουν εφεξής βασικούς στόχους των επιστημόνων, οι οποίοι οφείλουν να ευαισθητοποιήσουν τις κυβερνήσεις των χωρών τους και την κοινή γνώμη. Χωρίς χρήματα και κρατική υποστήριξη, βλέπετε, κανένα μνημείο δεν θα μπορέσει να επιβιώσει των μεγάλων αλλαγών που βιώνουν τα Βαλκάνια ».


­ Σε ποια κατάσταση βρίσκονται σήμερα τα βυζαντινά μνημεία στη χώρα σας;


«Κατά τη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος τα περισσότερα από αυτά ήταν σφραγισμένα ή είχαν μετατραπεί σε καταστήματα. Τα τελευταία χρόνια άρχισαν να τα αναστηλώνουν αλλά ελλείψει οικονομικών πόρων οι εργασίες δεν προχωρούν όπως θα έπρεπε. Τα χρήματα προέρχονται συνήθως από την Εκκλησία. Από την άλλη, πρέπει να γίνει συνείδηση όλων ότι πρόκειται για αναστήλωση και όχι για ανακαίνιση μνημείων. Η πολιτική βούληση βέβαια δεν απουσιάζει και η επιτροπή αναστηλώσεων που συγκροτήθηκε πρόσφατα πιστεύω ότι θα δώσει τέλος στα προβλήματα που έχουν ανακύψει».


­ Πιστεύετε ότι υπάρχει ανάλογη πολιτική βούληση όσον αφορά τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς από το σύνολο των βαλκανικών χωρών;


«Κοιτάξτε, τα προβλήματα στην περιοχή μας υπάρχουν έτσι ή αλλιώς. Χρειάζεται επομένως περισσότερο κουράγιο από τους πολιτικούς, μεγαλύτερη θέληση να συμβάλουν στην επιστημονική έρευνα και λιγότερος ψευδοεθνικισμός. Είναι εντελώς διαφορετικό να είναι κανείς εθνικιστής από το να φωνάζει ότι είναι εθνικιστής».


­ Ευελπιστείτε ότι θα υπάρξει συνεργασία των αλβανοφώνων του Κοσσυφοπεδίου με τους Σέρβους προκειμένου να προχωρήσουν στην αναστήλωση των βυζαντινών μνημείων που έχουν υποστεί σοβαρές ζημιές στην περιοχή;


«Μιλούν για καταστροφές βυζαντινών μνημείων αλλά μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι κανένα μνημείο βυζαντινό που υπάρχει στο Κοσσυφοπέδιο δεν έχει υποστεί ζημιές από Αλβανούς. Καταστράφηκε μόνο μια ορθόδοξη εκκλησία η οποία χτίστηκε πρόσφατα για λόγους πολιτικούς». *