Η πολύπλευρη πρόκληση μιας μετα-κανονικής συνθήκης

Τα τελευταία χρόνια φαίνεται ότι η ανθρωπότητα έχει εισέλθει σε ένα δυναμικό σταυροδρόμι ή σε μια «δυναμική διακλάδωση», όπου τα παλαιά πρότυπα και παραδείγματα θρυμματίζονται και δίνουν τη θέση τους σε καινούργια, χωρίς ωστόσο να έχουν παγιωθεί νέες «ορθοδοξίες». Πρόκειται επομένως για μια κατάσταση «μόνιμης μετάβασης» και δυναμικής ροής των πραγμάτων, μια «μετα-κανονική κοινωνία» ή «μετα-κανονική συνθήκη» (post-normal condition). Σε αυτή τη συνθήκη κάθε κανονικότητα παρασύρεται από την ταχύτητα των εξελίξεων και υποχωρεί, ενώ το νόημα και οι ταυτότητες πλέον αναδύονται, με τρόπο δικτυωτό, απρόβλεπτο και συγκεχυμένο, μέσα από την ασαφή συναρμογή, συνεξέλιξη και αλληλεξάρτηση μεταξύ ανθρώπου και μηχανής ή ανθρωπότητας και τεχνητής νοημοσύνης. Στο ίδιο συμφραζόμενο, παρατηρούμε την έκλειψη της συλλογικότητας και του «κοινού ορίζοντα», την «αποθεσμοποίηση της οικογένειας» και την «απώλεια της ελπίδας για το μέλλον», όπως γράφει ο Μαρσέλ Γκοσέ στο πρόσφατο έργο του Ο δημοκρατικός κόμβος.

Με όρους προοπτικής διερεύνησης (foresight), η νέα συνθήκη είναι γεμάτη από «μαύρους κύκνους» (απρόσμενα γεγονότα με τεράστιο αρνητικό αντίκτυπο), «μαύρους ελέφαντες» (γεγονότα προβλέψιμα επιδραστικά, αλλά αγνοημένα μέχρι να νιώσουμε τις επιδράσεις τους), «λευκές λεοπαρδάλεις» (κρυμμένοι κίνδυνοι που εμφανίζονται απότομα και προκαλούν δυσάρεστες ανατροπές) και «μαύρες μέδουσες» (φανερά ρίσκα που είναι κανονικά ή ήπια και ξαφνικά κλιμακώνονται και αποκτούν τρομακτικές διαστάσεις).

Σε ψυχολογικό επίπεδο, η «μετα-κανονική συνθήκη» αντανακλάται σε μια γενικευμένη αίσθηση ρευστότητας του εαυτού και υπαρξιακής ανασφάλειας,καθώς και σε μια αυξανόμενη αγχώδη τάση αμφισβήτησης των διαμορφωμένων συνθηκών ζωής και εργασίας, των καθιερωμένων κανόνων της καθημερινότητας, της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, ενώ ο θεσμικός λόγος περί επίλυσης ή διαχείρισης των προβλημάτων εν πολλοίς φαίνεται να έχει απολέσει την αξιοπιστία του.

Σε οντολογικό επίπεδο, επικρατεί μια κατάσταση στην οποία το χάος (μη-προβλεψιμότητα), η πολυπλοκότητα και οι αντιφάσειςκατισχύουν, όπως περιγράφει ο Ζιαουντίν Σαρντάρ, ενώ διαχέεται παντού η αίσθηση του επείγοντος εξαιτίας των εκθετικών αλλαγών, των πολλαπλών και διαπλεκόμενων διακινδυνεύσεων και της λεγόμενης «πολυκρίσης» του παγκόσμιου συστήματος. Διαχέεται επίσης και η αίσθηση της μη-αναστρεψιμότητας,ότι δηλαδή «δεν θα επιστρέψουμε ποτέ στο κανονικό» (normal).

Τα παραπάνω οντολογικά χαρακτηριστικά (χάος, πολυπλοκότητα, αντιφατικότητα) φέρνουν στο προσκήνιο ένα αγχώδες, απαισιόδοξο και ευάλωτο κοινωνικό υποκείμενο που απομακρύνεται από καθετι διαλογικό και αμοιβαίο (αναπτύσσοντας νοοτροπίες αρνητικού αθροίσματος) και, κατά το μάλλον ή ήττον, διατηρεί μια αβέβαιη και παράδοξη σχέση με την πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, παρά τον υπερπληθωρισμό των πληροφοριών και των γνώσεων (τώρα η γνώση διπλασιάζεται κάθε 80 ώρες σύμφωνα με τον Πίτερ Διαμαντή), το υποκείμενο αυτό τείνει είτε στο να αγνοεί την πραγματικότητα είτε στο να αρνείται την πραγματικότητα (reality denial).

Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι στη σύγχρονη κοινωνία των αλγορίθμων και των τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης αναδύεται ένα δυναμικό χάσμα μεταξύ υποκειμενικής συνείδησης και κοινωνικής εμπειρίας, αλλά και μια άνευ προηγουμένου απόκλιση μεταξύ ανθρώπινης αντίληψης και υπολογιστικής ισχύος. Επίσης, το περίφημο «διαζύγιο», όπως το θέτει ο Λουτσιάνο Φλορίντι, μεταξύ δράσης και κατανόησης (οι μηχανές κάνουν πράγματα χωρίς να καταλαβαίνουν τι κάνουν), ακολουθείται από το «παράδοξο παραγωγής – προόδου»: παρατηρούμε μια έκρηξη επιστημονικής παραγωγής, όμως με σταθερή ή ακόμη και επιβραδυνόμενη πρόοδο στην κατανόηση του κόσμου (Σαγιάς Καπούρ και Αρβίντ Ναραγιανάν).

Πλέον, στη μετα-κανονική συνθήκη, όπου η κοινωνική αλληλεπίδραση σε μεγάλο βαθμό λαμβάνει χώρα σε θαλάμους αντήχησης ή σε πλατφόρμες αντήχησης (echo platforms), η πραγματικότητα φαίνεται να μην είναι προσβάσιμη (είτε λόγω αδυναμίας είτε λόγω αδιαφορίας), σε αντίθεση τόσο προς τη νεωτερική συνθήκη (ορθολογισμός, πρόοδος, εκσυγχρονισμός) όσο και προς τη μετα-νεωτερική / μεταμοντέρνα συνθήκη, κατά την οποία η πραγματικότητα είναι «σχετική» και «κατασκευάζεται κοινωνικά». Στο παρόν πλαίσιο, η πραγματικότητα ούτε «ανακαλύπτεται» (μοντερνισμός) ούτε «κατασκευάζεται» (μεταμοντερνισμός), αλλά απλώς αγνοείται ή περιφρονείται.

Υπό αυτό το πρίσμα, αναδεικνύεται η επείγουσα κοινωνική και πολιτική αναγκαιότητα να οικοδομήσουμε μια νέα εμπιστοσύνη στα «γεγονότα» (facts) και στις συλλογικές ηθικές αξίες που μας οδήγησαν στην αναμφισβήτητη πρόοδο του ανθρώπινου πολιτισμού και βρίσκονται στον πυρήνα της εξελικτικής ανθρωπινότητάς μας. Αλλά και να αναστοχαστούμε βαθύτερα, παρά την πίεση που ασκεί η ταχύτητα της αλλαγής, για τη μακροπρόθεσμη καταλληλότητα των αποφάσεών μας και την ανθεκτικότητα της δημοκρατίας, όσο και για τα επιθυμητά εναλλακτικά (κοινά) μέλλοντά μας, με φαντασία και δημιουργικότητα. Να αναλάβουμε την ηθική ευθύνη για την ιστορία που γράφουμε και το φυσικό περιβάλλον που ζούμε, καθώς η παραμικρή ενέργειά μας μπορεί τελικά να οδηγήσει σε ένα διαφορετικό και καλύτερο μέλλον,που πιθανώς δεν θα είμαστε εκεί για να το δούμε.

*Ο κ. Χαράλαμπος Τσέκερης είναι προεδρεύων της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής & Τεχνοηθικής (ΕΕΒΤ), κύριος ερευνητής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), CHS Associate in Technology & Ethics, Harvard University.