Ογδόντα χρόνια από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στις 8 Μαΐου 1945, επανέρχεται στο μυαλό η σκέψη πως «όσοι δεν θυμούνται το παρελθόν είναι καταδικασμένοι να το επαναλάβουν».
Η έκφραση έχει αποδοθεί σε πολλούς πατεράδες. Στον Μαρξ, τον Τσόρτσιλ (που δεν είχε ποτέ ενδοιασμούς να οικειοποιηθεί μια ωραία φράση…), τον Πρίμο Λέβι και μερικούς άλλους.
Κυκλοφορεί μάλιστα σε διάφορες παραπλήσιες εκδοχές.
Η αυθεντική διατύπωση όμως ανήκει στον ισπανοαμερικανό φιλόσοφο και δοκιμιογράφο Τζορτζ Σανταγιάνα (1863 – 1952). Περιέχεται στο βιβλίο του «The Life of Reason: the Phases of Human Progress», 1905, τόμος 1, σελ. 284.
Είναι έτσι όπως τα λέει ο Σανταγιάνα; Οχι πάντα και όχι νομοτελειακά.
Η Αμερική φαίνεται να επιλέγει σήμερα τον δρόμο που στον Μεσοπόλεμο δεν προκάλεσε μεν (μη λέμε ανοησίες…) τον πόλεμο αλλά σίγουρα δεν ανέκοψε την πορεία προς τη σύγκρουση.
Ηταν ένας συνδυασμός εμπορικού προστατευτισμού μέσω υψηλών δασμών και πολιτικού απομονωτισμού.
Ακόμη και το «America First» του Τραμπ («Πρώτα η Αμερική») είναι η επανάληψη του «America First Committee», με το οποίο οι απομονωτιστές του Μεσοπολέμου (λίγο φιλογερμανοί, κάπως ψιλοφασίστες και αρκετά αντισημίτες…) προσπάθησαν να αποτρέψουν την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων (1940 – 1941).
Μόνο που τα καραγκιοζιλίκια και οι ακρότητες δεν οδηγούν απαραιτήτως σε πόλεμο. Γι’ αυτό ο Σανταγιάνα μάς προτρέπει να ανακαλούμε τι συνέβη για να καταλάβουμε εκείνο που μπορεί να συμβεί.
Αν γυρίσουμε στον Μεσοπόλεμο θα δούμε ότι ο απομονωτισμός των ΗΠΑ είχε ένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Αφαιρώντας την αμερικανική ισχύ από τη γενική ισορροπία ισχύος αποδυνάμωσε εκ των πραγμάτων τους Συμμάχους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου προς όφελος των «αναθεωρητικών δυνάμεων».
Αυτό δηλαδή που κινδυνεύει να επαναληφθεί με τον Πούτιν. Η πολιτική του Τραμπ αφαιρεί τις ΗΠΑ από το δυτικό ισοζύγιο ισχύος στο όνομα κάποιας απαγκίστρωσης της Ρωσίας από την Κίνα.
Χωρίς ουσιαστικό λόγο και (έως τώρα) χωρίς πραγματικό αποτέλεσμα.
Σε μία από τις πρόσφατες αερολογίες του ο Πούτιν κατηγόρησε τη Δύση ότι «δεν άκουσε» την προειδοποίηση που της είχε απευθύνει στο Μόναχο, το 2007.
Η Ρωσία, είχε πει τότε ο Πούτιν, «είτε θα είναι ανεξάρτητη και κυρίαρχη, είτε δεν θα υπάρχει καθόλου» (συνέντευξη 4/5).
Ωραία το είπε. Μόνο που ουδείς τότε ή αργότερα αμφισβήτησε την ανεξαρτησία και την κυριαρχία της Ρωσίας, ούτε απειλήθηκε από κάποιον. Αντιθέτως είναι η Ρωσία που αμφισβήτησε την ανεξαρτησία και των κυριαρχία των άλλων.
Το 2008 εισέβαλε στη Γεωργία. Το 2014 στην Κριμαία. Και το 2022 στην υπόλοιπη Ουκρανία. Τρεις εισβολές σε 14 χρόνια, όσες κι οι Ολυμπιακοί Αγώνες.
Με άλλα λόγια, ακόμη κι αν ο Τραμπ δεν καταλαβαίνει ιδιαίτερα τι συμβαίνει, θα έπρεπε να έχει αντιληφθεί το προφανές. Οτι η Ρωσία αποτελεί την επιτιθέμενη δύναμη και συνεπώς το ζητούμενο είναι η ανάσχεση και όχι η ενθάρρυνσή της καθ’ οιονδήποτε τρόπο.
Αλλά ενδεχομένως ο πρόεδρος καταλαβαίνει περισσότερα από όσο δείχνει.
Διότι η ταυτόσημη επιδίωξη του Τραμπ και του Πούτιν είναι η επιστροφή σε ένα «διπολικό σύστημα ισχύος» όπου οι δύο «υπερδυνάμεις» θα διευθετούν μεταξύ τους ό,τι προκύψει και οι Κινέζοι ή οι Ευρωπαίοι ας κόψουν τον λαιμό τους.
Υπερδυνάμεις;
«Μπουρκίνα Φάσο με πυρηνικά» αποκαλούσε (καθ’ υπερβολή) τη Ρωσία ο Χένρι Κίσινγκερ αλλά αυτό δεν κατευνάζει την επιθυμία επιστροφής σε ένα διπολικό μοντέλο. Εστω και σε φαντασιακό επίπεδο.
Η Ιστορία λοιπόν αλλά και η παραίνεση του Σανταγιάνα μάς δείχνουν τι μπορεί να συμβεί. Ογδόντα χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, η Ευρώπη απειλείται από μια αρχιτεκτονική, η οποία οικοδομείται ερήμην της και εναντίον της.
Αλλά και κάτι ακόμα. Πέρα από τη φιλοδοξία «υπερδύναμης», ο Πούτιν δεν έχει κρύψει την αναβίωση μιας αντίληψης που βρισκόταν στον πυρήνα της σταλινικής πολιτικής.
Σύμφωνα με την οποία κάθε χώρα γειτονική στη Ρωσία προορίζεται να αποτελεί μια «ζώνη ασφαλείας» που θα δημιουργεί στρατηγικό βάθος ώστε να προστατεύεται η ίδια τη Ρωσία.
Ηταν η βασική επιδίωξη του Στάλιν στα τέλη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, από την οποία προέκυψε το «ανατολικό μπλοκ». Ο Τσόρτσιλ το είχε καταλάβει πολύ καλά όταν πήγε στην Μόσχα, τον Οκτώβριο 1944, και έκανε «τη συμφωνία των ποσοστών».
Τώρα όμως το «ανατολικό μπλοκ» έχει γίνει «δυτικό».
Πλην Λευκορωσίας και Μολδαβίας, όλες σχεδόν οι χώρες μεταξύ Ουραλίων και Ατλαντικού είναι πλέον μέλη του ΝΑΤΟ ή/και της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Και καμία δεν δείχνει διάθεση να αλλάξει προσανατολισμό διά της ψήφου των πολιτών της.
Ούτως ή άλλως, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έχουν σε βάθος αιώνων υποστεί τα πάνδεινα από τους Ρώσους και μετά τους Σοβιετικούς.
Μια αναστροφή των τετελεσμένων λοιπόν μπορεί να επιτευχθεί μόνο με πόλεμο. Κάτι που όπως φάνηκε και στην Ουκρανία δεν είναι καθόλου απίθανο να επιχειρηθεί από τη Μόσχα.
Κι εδώ μας βοηθάει ο Σανταγιάνα. Αν υποθέσουμε ότι η Ρωσία επιθυμεί με κάποιον τρόπο την αναστροφή των τετελεσμένων, είναι βέβαιο ότι το ίδιο επιθυμούν και οι ΗΠΑ και η Ευρώπη;
Και δεν εννοούμε βέβαια τον Τραμπ, τον Βανς ή το υπόλοιπο τσίρκο.
Αλλά το συντεταγμένο σύστημα ισχύος που αποτελεί εδώ και δεκαετίες τον δυτικό κόσμο και στο οποίο προσέφυγαν οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά την κατάλυση της σοβιετικής κυριαρχίας.
Το σενάριο λοιπόν μοιάζει με πόλεμο μετά τον πόλεμο.
Και γι’ αυτό ίσως δεν είναι τόσο απλό να υλοποιηθεί. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως κάποιοι δεν θα το προσπαθήσουν.
