Γκερνίκα: Από τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο στον καμβά του Πικάσο

Στις 26 Απριλίου 1937, η μικρή βασκική πόλη Γκερνίκα (ή Γκουέρνικα, όπως συχνά αποδίδεται στη σύγχρονη βιβλιογραφία) βομβαρδίστηκε ανηλεώς από τα αεροπλάνα της γερμανικής Λεγεώνας Κόνδωρ, προκαλώντας την καταστροφή της πόλης και τον θάνατο εκατοντάδων αμάχων.

Ο βομβαρδισμός αυτός δεν ήταν μόνο μια πράξη βίας στο πλαίσιο του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, αλλά και το αποτύπωμα της διεθνούς εμπλοκής που σημάδεψε αυτή τη σύρραξη. Η ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ και η φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι στήριξαν στρατιωτικά τον στρατηγό Φράνκο, ενώ η Σοβιετική Ένωση και οι Διεθνείς Ταξιαρχίες στήριξαν τη Δημοκρατική πλευρά.

Η καταστροφή της Γκερνίκα εντάσσεται στο πλαίσιο της Μάχης της Βισκαϊας, μιας μεγάλης στρατιωτικής επιχείρησης των εθνικιστικών δυνάμεων του Φράνκο με στόχο την κατάληψη της χώρας των Βάσκων και ιδιαίτερα της στρατηγικής σημασίας πόλης του Μπιλμπάο.

Η Γκερνίκα, αν και δεν είχε ιδιαίτερη στρατιωτική αξία, αποτελούσε ισχυρό συμβολικό κέντρο για τους Βάσκους, καθώς εκεί συνεδρίαζε παραδοσιακά το τοπικό συμβούλιο υπό το ιστορικό Δέντρο της Γκερνίκα (Gernikako Arbola).

Η επίθεση στην Γκερνίκα δεν είχε στρατιωτική αναγκαιότητα, αλλά έγινε για ψυχολογικούς λόγους — να σπείρει τον φόβο και την παράλυση στους αμάχους και να επιταχύνει την παράδοση του Μπιλμπάο, προαναγγέλλοντας μια νέα, πιο απάνθρωπη μορφή πολέμου, όπου οι άμαχοι γίνονται πρωταρχικός στόχος.

Η είδηση μεταδόθηκε την επόμενη κιόλας μέρα από ανταποκριτές ευρωπαϊκών εφημερίδων και δημοσιεύθηκε στον ελληνικό Τύπο, αναδεικνύοντας το μέγεθος της καταστροφής και της ανθρώπινης τραγωδίας.

Το ιστορικό υπόβαθρο

Το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», δύο ημέρες μετά τον βομβαρδισμό, στις 28 Απριλίου 1937, παραθέτει επιστολές ανταποκριτών και υπηρεσιών από την Ισπανία που περιγράφουν τις εξελίξεις του Εμφυλίου Πολέμου που οδήγησαν στον βομβαρδισμό της Γκερνίκα:

«Λονδίνον, 27 Απριλίου. Τηλεγραφήματα των Άγγλων ανταποκριτών από την Βιτόρια και το Μπιλμπάο αγγέλουν ότι η επίθεσις των επαναστατών εις το μέτωπον της Βισκάϊας συνεχίζεται επιτυχής. Αι συναπτόμεναι μάχαι είνε ίσως αι σκληρότεραι του εμφυλίου ισπανικού πολέμου.

[…]

»Η τοπική κυβέρνησις του Μπιλμπάο απέστειλεν, ως τηλεγραφείται εις το Ρώϋτερ, κραυγήν κινδύνου προν την Βαλένθιαν, από την οποίαν ζητείται επειγόντως η αποστολή βομβαρδιστικών αεροπλάνων, καθόσον τα ευρισκόμενα εις το μέτωπον της Βισκάϊας είνε ανεπαρκή. Αν, προστίθεται εις την έκκλησιν, δεν γίνη η αποστολή εντός 48 ωρών, η τοπική κυβέρνησις θα λάβη τας ενδεικνυόμενας αποφάσεις.

»Η επαναστατική αεροπορία διατηρεί την υπεροπλίαν εις το μέτωπον τούτο, σήμερον δε εβομβάρδισεν επί 3 ½ ώρας συνεχώς την πόλιν Γκερνίκα, κειμένην 22 χιλιόμετρα βορειοανατολικώς του Μπιλμπάο. Ο βομβαρδισμός ούτος υπήρξεν ο καταστρεπτικώτερος, που εγένετο μέχρι τούδε εις την Ισπανίαν.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 28.4.1937, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

»Η Γκερνίκα – η οποία είνε η παλαιά και ιστορική πρωτεύουσα των Βάσκων – κατεστράφη ολοσχερώς, αι δε εμπρηστικαί βόμβαι προεκάλεσαν την έκρηξιν πολυάριθμων πυρκαϊών. Ο πληθυσμός εξεκένωσεν εν σπουδή την βομβαρδιζόμενην και πυρπολούμενην πόλιν, όπου όμως οι φονευθέντες ανέρχονται εις αρκετάς εκατοντάδας».

Η μαρτυρία που κόβει την ανάσα

Την 4η Μαΐου 1937, το «ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ» εντάσσει στο δημοσίευμα για τις εξελίξεις στην Ισπανία, μια μαρτυρία που ζωντανεύει στο ανάγνωσμά της, την θλιβερή νέα πραγματικότητα της βομβαρδισμένης Γκερνίκα. Πρόκειται για την περιγραφή του απεσταλμένου του «Παρί Σουάρ» και του «Νταίηλυ Εξπρές» στην Ισπανία:

«Είδα πολλάς τρομακτικάς σκηνάς από εξαμήνου, αφ’ ότου ευρίσκομαι εν Ισπανία, δεν είδα όμως τίποτε τρομερώτερον από την καταστροφήν της Γκερνίκα, της παλαιάς πρωτευσούσης των Βάσκων, από τα αεροπλάνα.

»Διέτρεξα την νύκτα της 28ης Απριλίου την πόλιν, που ακόμη εκαίετο. Υπό τα ερείπια του νοσοκομείου του Ερυθρού Σταυρού ετάφησαν 41 τραυματίαι στρατιώται και αι δέκα νοσοκόμοι που τους επεριποιούντο.

»Οι ατυχείς εκεραυλοβολήθησαν επάνω εις τα κρεββάτια των, μαζί με τας νοσοκόμους που τους παρέστεκαν. Μεταξύ των βομβών που ερρίφθησαν από τα αεροπλάνα, χίλιαι περίπου ήσαν εμπρηστικαί. Επίσης ερρίφθησαν περί τας 100 εναέριοι τορπίλλαι.

»Εις ακτίνα 8 χιλιομέτρων γύρω από την πόλιν, δεν υπάρχει ούτε μία έπαυλις ανέπαφος, ανάμεσα δε εις τα χωράφια ευρίσκονται πτώματα κτηνών, που υπήρξαν επίσης στόχος των επιδρομέων.

»Πρό εικοσιτετρταώρου μόλις, η ωραία αυτή πόλις, με τους 10 χιλιάδες κατοίκους της, απετέλει το καύχημα της χώρας των Βάσκων.

»Η Γκερνίκα είνε κάτι, όπως το Ουέστμίνστερ δια τους Άγγλους κσι η Ρενς η αι Βερσαλλίαι δια τους Γάλλους. Επί πέντε αιώνας υπήρξεν η έδρα της κυβερνήσεως των Βάσκων.

»Ένα μόνον κτίριον μένει ανέπαφον: το παλαιόν Κοινοβούλιον. Μένει όρθιον σαν φάσμα επάνω από τα ερείpια της πόλεως, όπου προ μερικών ωρών επεκράτει η γαλήνη και η ωμορφιά.

Τα ερείπια της Guernica

»Η ημέρα της 27ης Απριλίου θα παραμείνη μία από τας πλέον μελανάς εις την ιστορίαν της χώρας των Βάσκων. Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας των Βάσκων, τον οποίον είδον προ ολίγου, μου είπεν: Εκτύπησαν τον τόπον μας στην καρδιά. Κατέστρεψαν την πόλιν, που κάθε Βόσκος την αγαπούσεν σαν την ίδια του τη ζωή».

Ζωγραφίζοντας τον τρόμο

Ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα δεν αποτέλεσε απλώς μια από τις φρικωδέστερες πράξεις του Ισπανικού Εμφυλίου. Έμελλε να πάρει μυθικές διαστάσεις μέσα από την τέχνη. Λίγες εβδομάδες μετά, ο Πάμπλο Πικάσο, έχοντας πληροφορηθεί την καταστροφή, αποφασίζει να φιλοτεχνήσει μια τοιχογραφία διαμαρτυρίας για την Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού.

Χωρίς περιττούς συμβολισμούς και δίχως πολλά λόγια, ο Πάμπλο Πικάσο δημιούργησε την «Guernica», μια κραυγή τρόμου, αποτυπωμένη σε 21 σχέδια, μια μεγάλη σύνθεση που μιλάει απευθείας στην ανθρώπινη συνείδηση.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 19.9.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Η ανάθεση από την κυβέρνηση

«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 19ης Σεπτεμβρίου 1999 με τη αφορμή την έκθεση «Πάμπλο Πικάσο: Σπουδές για την Γκερνίκα» που φιλοξένησε το Κυκλαδικό Μουσείο στο Μέγαρο Σταθάτου το 1999, αναφέρει:

«Ήδη ο πόλεμος μαινόταν εδώ και έναν χρόνο στην Ισπανία και η αυτοεξόριστη δημοκρατική κυβέρνηση χρειαζόταν για να αναζωπυρωθεί η διεθνής συμπαράσταση. Έτσι ελήφθη η γενναία απόφαση να συμμετάσχει η Ισπανία στη διεθνή έκθεση των Παρισίων, αναθέτοντας στον ήδη διάσημο ζωγράφο να φιλοτεχνήσει ένα έργο στις διαστάσεις του τοίχου του περιπτέρου.

»Η ανάθεση έγινε τον Ιανουάριο του 1937, η Γκερνίκα βομβαρδίστηκε στις 27 Απριλίου και τα πρώτα σχέδια για τη βασκική πόλη έχουν ημερομηνία 1η Μαΐου 1937. Μόλις δύο ημέρες προηγουμένως στη γαλλική εφημερίδα «L’ Humanite» είχαν δημοσιευθεί οι πρώτες φωτογραφίες από την ισοπεδωμένη Γκερνίκα που συντάραξαν την οικουμένη.

»Ηταν άλλωστε και η πρώτη φορά όπου ο κόσμος έβλεπε ως ποιο βαθμό μπορούσε να φθάσει η άγρια δύναμη της καταστροφής.

Εθνικό σύμβολο

»Το θέμα που αρχικά, πριν από τον βομβαρδισμό, είχε διαλέξει ο Πικάσο για το ισπανικό περίπτερο ονόμαζε “Όνειρο και ψεύδος του Φράνκο”, καθώς μέσα στο πλαίσιο της συμφωνίας που είχε κάνει με τη δημοκρατική κυβέρνηση ήταν ένα έργο που θα συγκινούσε τη διεθνή κοινότητα σε σχέση με τον ισπανικό εμφύλιο και θα διευκόλυνε τις διαπραγματεύσεις των δημοκρατικών για προμήθειες όπλων.

»Η μεγάλη παρέλαση όμως της Πρωτομαγιάς στο Παρίσι και η κραυγή των χιλιάδων ανθρώπων που πλημμύρισαν τους δρόμους του δεν του άφησαν περιθώρια για άλλο παρά μόνο για μια δική του αυτή τη φορά κραυγή τρόμου ενάντια στην κατ ταστροφή της Ισπανίας και στον ανηλεή βομβαρδισμό των αθώων.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.9.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

»Η Γκερνίκα δεν είχε στρατιωτικούς στόχους να προσφέρει στα εχθρικά αεροπλάνα. Μόνο γυναικόπαιδα διέθετε. Στο έργο δεν υπάρχουν αεροπλάνα, όπλα, στρατιώτες. Υπάρχει μόνο το ξάφνιασμα, ο τρόμος, το γιατί στην αδικία.

Τα πρώτα σχέδια

»Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι πρώτες γραμμές του έργου μπήκαν την Πρωτομαγιά του 1937. Σε κατάσταση φρενίτιδας σχεδόν ο μεγάλος Ισπανός έκανε τις πρώτες 10 ημέρες του Μαΐου το ένα μετά το άλλο διάφορα σχέδια που στη συνέχεια μετέφερε σε καμβά.

»Ανάμεσά τους ήταν σύνθετες σπουδές μορφών, οκτώ σπουδές για το άλογο – θέμα που μαζί με τον ταύρο πάντα τον συγκινούσε – τρεις σπουδές με διάφορες μορφές και ακόμη τρία σχέδια με τη γυναικεία μορφή που κρατά στα χέρια της το νεκρό παιδί της, τη δική του Pieta.

»Σε αυτά τα σχέδια οι στάσεις των μορφών δεν είναι αναγκαστικά εκείνες που αποφάσισε να βάλει στο τελικό έργο του. Δείχνουν όμως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ζωγράφος και το παίδεμα ψυχής όσο έβγαζε από μέσα του το έργο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.9.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

»Πρωταγωνιστικό λοιπόν ρόλο στη σύνθεση παίζουν ο ταύρος και το άλογο. Αυτά τα δύο στοιχειωμένα όντα, που είναι σαν να τα ξέσχισε από άλλα αγαπημένα έργα του για να τα μεταφέρει εδώ, κυριαρχούν στη σύνθεση και είναι σαν να κραυγάζουν δυνατότερα από τους ανθρώπους.

»Παρακολουθώντας αυτές τις μελέτες και τις διαφορετικές θέσεις που τους δίνει κάθε φορά στο έργο ο καλλιτέχνης, μπορούμε να καταλάβουμε το άγχος και την αγωνία του γι’ αυτό που έγινε».

Ο Pierre Daux, κυριότερος βιογράφος του, έγραψε ότι με αυτό το έργο

“Ο Πικάσο μπήκε στον πόλεμo”

Τα λόγια του Πικάσο

Η εικονογραφία του έργου του Πικάσο γέννησε πολλές συζητήσεις γύρω από το νόημα των μορφών και των συμβόλων του.

Η εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» της 15ης Σεπτεμβρίου 1999 παραθέτει τη θέση του καλλιτέχνη απέναντι στις ερμηνείες του:

»Ο ίδιος ο Πικάσο σε επιστολή του προς τον εμπορικό του πράκτορα Ντανιέλ Κανβάιλερ, είχε διατυπώσει τα εξής:

“Ο συγκεκριμένος ταύρος είναι ένας ταύρος και το άλογο είναι άλογο. Υπάρχει κάπου ένα πουλί, μια όρνιθα ή ένα περιστέρι. Δεν θυμάμαι τι υπάρχει επάνω στο τραπέζι.

»Ασφαλώς και πρόκειται για σύμβολα. Όμως δεν είναι δουλειά του ζωγράφου να δημιουργεί σύμβολα, διαφορετικά θα μπορούσε να εκφρασθεί με λόγια αντί να ζωγραφίζει. Το κοινό βλέπει στον πίνακα τον ταύρο κα το άλογο και τα ερμηνεύει όπως καταλαβαίνει.

»Πρόκειται για ζώα και μάλιστα ζώα που έχουν σφαγιασθεί. Αυτό είναι όλο, τουλάχιστον όπως εγώ το εννοώ. Ο κόσμος μπορεί να δει και να δώσει όποια ερμηνεία θέλει”».