Νομίζω ότι στις εκλογές αυτές ο ΣΥΡΙΖΑ ψάχνει το αφήγημά του. Δεν είναι αδυναμία και μάλιστα είναι προτιμότερο από τις βεβαιότητες αφενός της ΝΔ, του ΠαΣοΚ και του Ποταμιού και αφετέρου της Λαϊκής Ενότητας, του ΚΚΕ κ.τ.λ. Η απορία οδηγεί σε στοχαστικές αναπροσαρμογές όταν αποφεύγεται η ευκολία ρητορικών ακροβασιών. Το ζητούμενο είναι να βρεις το στίγμα σου στον χάρτη, να μη χάνεσαι σε παράγωγες λεπτομέρειες. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν στις Κυριακές ως τις εκλογές να βάλουμε τις σκέψεις μας σε μια σειρά για να καταλάβουμε πού βρισκόμαστε.
Τι είναι αυτή η κρίση που διαρκεί; Δεν είναι συνέπεια ούτε του αποτυχημένου ελληνικού εκσυγχρονισμού (άρα ευκαιρία να ολοκληρωθεί υπό κηδεμονία τώρα) ούτε μια καπιταλιστική συνωμοσία (ώστε να αποκρουστεί). Υπάρχουν πολλές αιτίες και πολλά στρώματα που επισωρεύτηκαν ώστε να δημιουργηθεί η κρίσιμη μάζα που μετέτρεψε τις αρχικές αιτίες της κρίσης σε μόνιμο καθεστώς. Ακόμη και στην υποθετική περίπτωση που δεν υπήρχε καθεστώς μνημονίων –που αναμφίβολα αποτελούν έναν πρόσθετο κρισιογόνο παράγοντα -, δεν θα βρισκόμασταν, ως χώρα, έξω από την τροχιά μιας βαθιάς κρίσης, η οποία θα εκδηλωνόταν και με λιτότητα, με χρέος και περιορισμό της λαϊκής κυριαρχίας.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κανένα γεγονός δεν είχε τόσο μεγάλο και διαρκή αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων όσο οι συνέπειες της κρίσης που άρχισε το 2008. Και όχι μόνο στη ζωή των Ελλήνων αλλά ολόκληρου του δυτικού κόσμου και ακόμη παραπέρα. Αρχισε ως κρίση του τραπεζικού συστήματος στην Αμερική και στη συνέχεια εξελίχθηκε σε δημοσιονομική κρίση και κρίση χρέους. Κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και θεσμοί που θεωρούνταν δεδομένα στη μεταπολεμική Ευρώπη απειλήθηκαν, αμφισβητήθηκαν, εκρήγνυνται ή καταρρέουν μπροστά στα μάτια μας. Ολόκληρος ο ιστός του κοινωνικού συμβολαίου που κάποτε θεωρήθηκε ο πυρήνας του ευρωπαϊσμού.
Είναι γεγονός ότι ποτέ μέσα σε μερικές δεκαετίες στο πέρασμα από τον έναν αιώνα στον άλλον δεν συμπυκνώθηκαν τόσο μεγάλες μεταβολές, δεν άλλαξε τόσο πολύ η ζωή μας, δεν αλληλεξαρτήθηκαν τόσο πολύ οι αλλαγές από το ένα μέρος του πλανήτη στο άλλο. Συνέβη μια τεχνολογική επανάσταση παρόμοια σε βάθος, αν και υπέρτερη σε μέγεθος, με τη Βιομηχανική Επανάσταση. Στις μέρες μας είδαμε να ανατρέπεται η δυτική κυριαρχία, που κράτησε μισή χιλιετία, με μεγάλες κοινωνικές και γεωπολιτικές αναστατώσεις. Αλλά αυτή η κρίση είναι και κάτι παραπάνω από μια ιστορική στροφή. Σχετίζεται με τις δυνατότητες του πλανήτη να προσφέρει πλέον τα μέσα επιβίωσης στις ανθρώπινες κοινωνίες σε πληθυσμιακή έκρηξη, που αλλάζουν τρόπους ζωής καταναλώνοντας περισσότερη ενέργεια, εξαντλώντας τους φυσικούς πόρους. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου, τα δημογραφικά και ενεργειακά προβλήματα έχουν αλυσιδωτές συνέπειες. Η μετακίνηση πληθυσμών από τον Νότο στον Βορρά, τα καραβάνια προσφύγων που διασχίζουν τη χώρα μας, η ενδημικότητα των πολέμων και των αναταραχών είναι μερικές από αυτές.
Πάνω σ’ αυτόν τον καμβά θα πρέπει να καταλάβουμε πώς απλώνεται η νεοφιλελεύθερη αντίληψη στην οικονομία και η πολιτική της νέας δημόσιας διοίκησης (New Public Management) στο κράτος. Οι μεταβατικές ιστορικές περίοδοι χαρακτηρίζονται από άγριες διαμάχες για την ανακατανομή της ισχύος και του πλούτου. Πόροι όπως η γη, οι υποδομές και η ενέργεια αλλάζουν καθεστώς ιδιοκτησίας και ολόκληρες κατηγορίες πληθυσμών απογυμνώνονται από ιστορικά κεκτημένα. Το κρίσιμο ζήτημα είναι να αντιληφθούμε ποια είναι η σχέση ανάμεσα στα επίπεδα αυτών των αλλαγών, ποια είναι η σχέση ανάμεσα στις αλλαγές και στις πολιτικές προσαρμογές που ονομάζονται μεταρρυθμίσεις. Εχει δημιουργηθεί μια νέα γλώσσα, ένα νέο καθεστώς αλήθειας που δημιουργεί υποκείμενα, ένας νέος τρόπος διακυβέρνησης.
Αν συνεχίσουμε να υποκλινόμαστε στο δόγμα της προόδου, τότε οφείλουμε να αποδεχθούμε τις πολιτικές προσαρμογών, όσο επώδυνες κι αν είναι. Αυτό είναι το κυρίαρχο δόγμα στη σημερινή Ευρώπη. Το ερώτημα είναι το εξής: Συγκροτούν οι αλλαγές που περιγράψαμε κάποια πρόοδο με τη διαφωτιστική έννοια της γενικής βελτίωσης; Και ακόμη, το πιο σημαντικό: Είναι ευθεία και αναπόδραστη η σχέση ανάμεσα στις μεγάλες αλλαγές και στις πολιτικές προσαρμογών που ονομάζονται από το κυρίαρχο πλέγμα εξουσίας μεταρρυθμίσεις;
Στον αντίποδα της αποδοχής είναι η άποψη που απορρίπτει τα μνημόνια και ζητεί την αποκατάσταση των πριν από την κρίση κεκτημένων. Η άποψη αυτή που βρίσκει ανταπόκριση στους πληττόμενους και στα λαϊκά στρώματα δεν θεωρεί ότι οι μεταρρυθμίσεις σχετίζονται με τις βαθιές κοινωνικές αλλαγές που περιγράψαμε αλλά τις αντιμετωπίζει αποσπασμένες από αυτές, ως αποκρυστάλλωση της βούλησης ανακατανομής ισχύος. Αποτυπώνεται σε θεωρίες για την Ελλάδα ως «αποικία χρέους» ή στην αντιπαράθεση με το γερμανικό / ευρωπαϊκό / χρηματοπιστωτικό κατεστημένο. Η άποψη αυτή δεν είναι λάθος γιατί αυτή τη μορφή παίρνει η αντιπαράθεση, αλλά είναι επιφανειακή, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να αντιληφθεί το πρόβλημα στη σφαιρικότητα και στο βάθος του.
Η πρόκληση επομένως που έχει να αντιμετωπίσει ο ΣΥΡΙΖΑ σήμερα είναι να πορευτεί πέραν τόσο της μιας όσο και της άλλης άποψης. Ο γερμανικός / ευρωπαϊκός συντηρητισμός κάνει το ίδιο λάθος με πολλές αριστερές, αλλά όχι μόνο, δυνάμεις. Οι μεν προσπαθούν να σταματήσουν τη ροή των μεταβολών με αυταρχικά οικονομικοπολιτικά μέσα. Οι δε επίσης προσπαθούν να σταματήσουν τη ροή των μεταβολών επιδιώκοντας την αναίρεση αυτών των μέσων (λ.χ., κατάργηση των μνημονίων, αντίθεση στις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις). Το κρίσιμο ζήτημα όμως είναι πού και πώς θα συναντηθεί κανείς με αυτές τις μακροϊστορικές βαθιές μεταβολές. Η νέου τύπου διακυβέρνηση δεν πρέπει να εξαντλείται στην απόκρουση και στην αποκατάσταση αλλά να είναι δημιουργική και επινοητική: πώς θα αντιμετωπίσεις τις μεγάλες προκλήσεις της εποχής υπερασπίζοντας ταυτόχρονα την κοινωνία και τη δημοκρατία.


Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ