Είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς, ακόμη και ένας διακεκριμένος επιστήμονας, με θέμα «Ικανότητες ή ταλέντο: τα καινούργια ρούχα του εργαζόμενου», σε μια χώρα που διατηρεί ιλιγγιώδη ποσοστά ανεργίας και κάνει τα πρώτα βήματα εξόδου της από την κρίση. Στην ομιλία του στο Μέγαρο Μουσικής, αλλά και στη συνέντευξη που παραχώρησε στο «Βήμα» ο γάλλος κοινωνιολόγος Πιερ-Μισέλ Μενζέ προσέγγισε απρόσμενα το θέμα, κατέρριψε στερεότυπα και έδωσε ανατρεπτική διάσταση στην έννοια του ταλέντου –θετική προοπτική για τους εν δυνάμει ταλαντούχους που βρίσκονται σε παραγωγική ηλικία, κυρίως για νέους εργαζόμενους. Η επίσκεψή του στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της ελληνικής προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης, σε συνεργασία με το υπουργείο Εξωτερικών και το γραφείο ελληνικής προεδρίας, καθώς και με τη συνδρομή του Γαλλικού Ινστιτούτου.
Παιχνίδι υψηλής δυναμικής


Ο κ. Μενζέ είναι καθηγητής στο College de France –θερμοκήπιο πρωτογενούς έρευνας –στο Παρίσι, και ίσως διόλου τυχαία φέρει στην προσέγγισή του τα «δημοκρατικά» χαρακτηριστικά που διακρίνουν και το Ιδρυμα –με ανοικτές θύρες και μηδενικό κόστος για όποιον επιθυμεί να παρακολουθήσει τα μαθήματά του.

Είναι σαφές από την αρχή, από τη στιγμή που ξεκαθαρίζει ότι δεν υπάρχει ικανοποιητικός ορισμός. «Θα ήταν ντετερμινισμός να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο. Θα ήμασταν χωρισμένοι σε ταλαντούχους και μη. Δεν υπάρχει ταλέντο με απόλυτους όρους, την έννοια τη διέπει τεράστια αοριστία. Οι άνθρωποι είναι κάτι περισσότερο από τις γνώσεις και τις ικανότητές τους. Ο τρόπος αφομοίωσης της γνώσης, της εμπειρίας, και μετουσίωσής της σε πράξη, είναι και αυτό που μας διαφοροποιεί, συνιστά την υπογραφή καθενός από εμάς.

Πρόκειται για συνδυασμό ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών –τι να την κάνεις την υψηλή ευφυΐα αν δεν είσαι καλός στην ανάληψη ρίσκου; Ενας εξαιρετικός πιανίστας αποδυναμώνεται αν είναι ευάλωτος ψυχικά. Το ταλέντο είναι και δημιουργικότητα, ικανότητες, γνώση, φαντασία, είναι όμως και αντοχή, και αφοσίωση, και ευελιξία.

Είναι, με άλλα λόγια, πολυδιάστατο φαινόμενο, στο πλαίσιο του οποίου για να παραμείνει κάποιος δημιουργικός πρέπει να έχει συνείδηση των δυσκολιών, αλλά και της διάχυτης αβεβαιότητας που διακρίνει την καριέρα, όποια κι αν είναι αυτή».

Ο κ. Μενζέ αγαπά το παράδειγμα του Ρομέν Γκαρί, του μοναδικού γάλλου λογοτέχνη που έχει κατακτήσει δύο φορές τη διάκριση του Βραβείου Γκονκούρ, παρά τη σχετική απαγόρευση: το βραβείο απονέμεται μόνο μία φορά στο ίδιο πρόσωπο. Ο Γκαρί το έλαβε την πρώτη φορά, αλλά η πορεία του άρχισε να φθίνει, εξαφανίστηκε από το συγγραφικό στερέωμα όταν αποφάσισε να συνεχίσει γράφοντας με ψευδώνυμο. Στην απονομή της διάκρισης, τη δεύτερη φορά, όλοι θαύμαζαν τον Εμίλ Αζάρ…

«Αυτό είναι το παιχνίδι: παιχνίδι υψηλής δυναμικής, ρέον, συνεχώς μεταβαλλόμενο. Αρκεί να προσπαθεί κανείς να παραμένει σε αυτό, μαθαίνοντας καλύτερα τον εαυτό του αλλά και το ίδιο το σύστημα, διαχειριζόμενος την αβεβαιότητα του (συστήματος). Κανείς δεν ξέρει από πριν ποιος θα πετύχει. Στη Γαλλία τον Σεπτέμβριο δημοσιεύθηκαν 600 – 700 μυθιστορήματα. Δεν είναι τρελοί όλοι αυτοί, έκαναν το πρώτο βήμα για να αποσπάσουν την προσοχή των εκδοτών, και είναι βέβαιο ότι θα υπάρξουν εκπλήξεις».

«Μοναδική ελπίδα ο επαναπατρισμός»


Τι γίνεται όμως σε μια χώρα που έχει χάσει σημαντικό μέρος του νέου δυναμικού της εξαιτίας της κρίσης; Η αναζήτηση ευκαιριών εκτός Ελλάδας δεν αποτελεί αφαίμαξη ταλέντων;

«Πρόκειται όντως για τεράστια απώλεια κεφαλαίου, ανθρώπινου αλλά και οικονομικού» τονίζει ο κ. Μενζέ. «Οι άνθρωποι αυτοί μεγάλωσαν εδώ, εκπαιδεύτηκαν εδώ, ποιος μπορεί να εξαργυρώσει μια τέτοια επένδυση; Μια εταιρεία, ένας οργανισμός σε άλλη χώρα, έναν καλό μισθό μπορεί να δώσει μόνο… Στην Ελλάδα, θυσιάζεται μια ολόκληρη γενιά. Μια χώρα αποτελεί ένα οργανικό σύνολο, με το να έρχεται κάποιος απ’ έξω και να επιλέγει στελέχη, πρόσωπα, καταστρέφει την υφή της ίδιας της κοινωνίας. Είναι η άδικη πλευρά της παγκοσμιοποίησης. Μοναδική ελπίδα παραμένει η επιστροφή των ανθρώπων αυτών, όπως συμβαίνει σήμερα στην Κίνα, όπου επαναπατρίζονται αρκετοί από εκείνους που αναζήτησαν κάποτε καλύτερη τύχη στις Ηνωμένες Πολιτείες».

Ο μύθος θέλει τα ταλέντα, όποια κι αν είναι αυτά, να γνωρίζουν την επιτυχία εν μιά νυκτί. Ο κ. Μενζέ επιμένει ότι η αιφνίδια εκτόξευση στην κορυφή δεν εγγυάται τη συνέχιση ανάλογης πορείας και τονίζει ότι ο ασφαλέστερος δρόμος είναι το έτερο είδος καριέρας: η σταδιακή αν όχι και αργή, βήμα προς βήμα, ανέλιξη. «Ισως δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από αυτό του Σάμουελ Μπέκετ» σημειώνει.

Ο ίδιος αναγνωρίζει πάντως τις ανισότητες, κοινωνικές και οικονομικές, που συνεπάγεται η ανέλιξη σε θέσεις εργασίας-κλειδιά. Εξηγεί κατ’ αρχάς την κατηγοριοποίησή τους, αντλώντας όρους από το λεξικό της Κοινωνιολογίας: «Υπάρχουν θέσεις που δεν απαιτούν παρά χαμηλές ικανότητες (foot soldier jobs), θέσεις που απαιτούν χρόνο και κόπο για να τις μάθεις, όπως η δουλειά του πιλότου (guardian jobs). Ενα λάθος μπορεί να προκαλέσει ακόμη και καταστροφή. Yπάρχουν και οι θέσεις που στηρίζονται στη γνώση και στην καινοτομία (star jobs), με αποτέλεσμα υψηλής προστιθέμενης αξίας. Ποια πανεπιστημιακή ομάδα δεν θέλει έναν κάτοχο βραβείου Nobel στο δυναμικό της; Αν τον έχει θα προσελκύσει φοιτητές, θα εξασφαλίσει χρηματοδοτήσεις. Πιθανή χαμηλή απόδοση ενός τέτοιου ταλέντου δεν κοστίζει τίποτε στον οργανισμό, αντιθέτως τυχόν υψηλή επίδοση μπορεί να κάνει τη διαφορά».
Οι ανισότητες γίνονται εντυπωσιακές όταν μεταφράζονται σε οικονομικά μεγέθη, καθώς σύμφωνα με τον κ. Μενζέ μόνο το 20% του συνόλου παίρνει τη μερίδα του λέοντος, κερδίζει το 80% αυτού που μπορεί να θεωρηθεί ως «κέρδος», με τη διασταλτική έννοια, όχι μόνο χρηματικές αμοιβές.
Ο καθηγητής σημειώνει ωστόσο ότι ο εργαζόμενος μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό του από συνέπειες αυτών των ανισοτήτων. «Κάθε δουλειά έχει δύο όψεις. Η δική μου, για παράδειγμα, έχει αυτή της έρευνας, υψηλού ρίσκου, αλλά και μία άλλη πιο ασφαλή, της διδασκαλίας. Το ίδιο, πολλές φορές, συμβαίνει και με τους καλλιτέχνες που διδάσκουν πέραν της όποιας δημιουργικής δουλειάς τους. Το να εστιάσει κανείς σε αυτή την πλευρά είναι και ο μοναδικός τρόπος να θωρακίσει τον εαυτό του από τους εκάστοτε κινδύνους. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ