Πώς χάθηκε η ευκαιρία να αποτραπεί ο εμφύλιος

Σκεπτικός, άρχισε να τις μετράει στα δάχτυλά του και λίγο μετά αποφάνθηκε ότι οι έδρες στη Βόρεια Αμερική είναι «δέκα το πολύ», ότι μερικές «έχουν απομείνει στα πιο ακριβά πανεπιστήμια». Ο Ανδρέας Γερολυμάτος, καθηγητής Ιστορίας και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών «Σταύρος Νιάρχος» στο Πανεπιστήμιο Σάιμον Φρέιζερ στο Βανκούβερ του Καναδά, περιέγραφε τη δεινή κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι ελληνικές σπουδές στο εξωτερικό. «Μερικοί νομίζουν ότι η φήμη της Ελλάδος ακόμη συντηρείται από τα κλέη της αρχαιότητας, δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα. Τα προγράμματα κλασικών σπουδών συνεχώς μειώνονται, ενώ έχουν αυξηθεί σημαντικά οι έδρες των οθωμανικών σπουδών. Ξέρετε ότι υπάρχουν σήμερα 65 τουρκικές έδρες στα καλύτερα αμερικανικά πανεπιστήμια, στις οποίες έχει εκπαιδευθεί η νέα γενιά της αμερικανικής διοίκησης; Κάποτε, για να δουλέψεις στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ ή στο Πεντάγωνο, έπρεπε να γνωρίζεις από Αριστοτέλη, σήμερα αυτό δεν είναι απαραίτητο» συνέχισε όλο νόημα. Ο ίδιος, ειδικευμένος στη στρατιωτική και διπλωματική ιστορία, με πολλά χρόνια ερευνητικού έργου και κάμποσα βιβλία στο ενεργητικό του, επισκέφθηκε την Αθήνα και έδωσε μια διάλεξη στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος υπό τον τίτλο «The Shadow War: Espionage in Occupied Greece, 1941-1944» («Ο σκιώδης πόλεμος: Κατασκοπεία στην κατεχόμενη Ελλάδα, 1941-1944»). Ο τρόπος με τον οποίο ο ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων και συγκεκριμένα οι μυστικές υπηρεσίες και η κατασκοπεία επηρέασαν την αντίσταση και την πολιτική ζωή της χώρας μας κατά την κρίσιμη εμφυλιοπολεμική δεκαετία του 1940 δεν έπαψαν ποτέ να τον απασχολούν. Ο ίδιος περιμένει τούτη την εποχή την έκδοση του νέου του βιβλίου «Ο διεθνής εμφύλιος πόλεμος», ενώ εργάζεται ήδη για το επόμενο, μια ιστορία των αμερικανικών στρατιωτικών ειδικών δυνάμεων. «Η κατάσταση στην Ελλάδα σήμερα παρουσιάζει περισσότερες αναλογίες με την περίοδο της Κατοχής παρά με τον εμφύλιο πόλεμο. Εκτιμώ ότι υπάρχει μια σοβαρή κρίση ηγεσίας, όπως και τότε» είπε ο κ. Γερολυμάτος.

Υπό ποία έννοια, κύριε Γερολυμάτε, υπήρχε κρίση ηγεσίας την περίοδο της Κατοχής;

«Το 1941 η κατοχική κυβέρνηση του Τσολάκογλου διέπραξε μεν την προδοσία αλλά συνέχισε να διοικεί με το μεταξικό σύστημα. Ο λαός τότε δεν είχε εμπιστοσύνη ούτε στον εξόριστο βασιλιά ούτε στον πρωθυπουργό (Εμμανουήλ Τσουδερός) της εξόριστης κυβέρνησης. Ο απογοητευμένος ελληνικός κόσμος αναζητούσε σε εκείνη τη φάση τη νέα ηγεσία του για την επόμενη ημέρα. Δεν κοίταζε όμως ούτε στην Ακρα Δεξιά ούτε στην Ακρα Αριστερά, κοίταζε ανθρώπους σαν τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, ανθρώπους που κινούνταν στο Κέντρο. Υπήρχαν τότε βενιζελικοί που, αν άλλαζε το Σύνταγμα, ήταν πρόθυμοι να συζητήσουν, υπήρχαν και βενιζελικοί της αριστερής πτέρυγας που δεν δέχονταν τίποτε. Ε, το πράγμα άρχισε να χαλάει από τη στιγμή που ενεπλάκη στην κατάσταση η αγγλική κατασκοπεία. Αναφέρομαι στο SOE (Special Operations Executive) που προέκυψε το καλοκαίρι του 1940 από τη συγχώνευση διάφορων τομέων της Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Αγγλίας. Το SOE επικέντρωνε τη δράση του σε δολιοφθορές και στην οργάνωση αντιστασιακών ομάδων. Αυτό έγινε σε μια περίοδο που η Αγγλία είχε χάσει τα πάντα, η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα που της είχε απομείνει. Ο Τσόρτσιλ ήθελε κάτι καινούργιο, είχε απογοητευθεί από την ως τότε δουλειά των κατασκόπων, η πλειονότητα των οποίων προερχόταν από την αριστοκρατία, και όταν δημιουργήθηκε το SOE, που είχε μέσα περισσότερους αποφασιστικούς “αλήτες”, διέταξε το περίφημο “Set Europe ablaze!” –κάψτε, δηλαδή, την Ευρώπη! Οι κατάσκοποι της Αγγλίας στην Ελλάδα δεν ήταν πολλοί εκείνη την περίοδο, ήταν άνθρωποι που για κάποιον λόγο είχαν δουλειές εδώ και έτσι τους προσέγγιζαν ούτως ώστε να βοηθήσουν στη φυγάδευση άγγλων στρατιωτών».

«Το πρόβλημα προέκυψε σταδιακά από τη σύγκρουση των κατασκόπων και των δολιοφθορέων του SOE με τους στρατιωτικούς στο υπουργείο Εξωτερικών της Αγγλίας. Αυτοί εξαρχής δεν τα πήγαιναν καλά, έβλεπαν τον κόσμο και τον πόλεμο τελείως διαφορετικά. Βεβαίως οι διαταγές που είχαν λάβει στην αρχή για την Ελλάδα ήταν να συνεργαστούν με δεξιούς, αριστερούς, κεντρώους, με όποιον ήθελε να πολεμήσει τους Γερμανούς. Αρχισαν να δραστηριοποιούνται το 1940. Η πρώτη επαφή έγινε με τους βενιζελικούς και συγκεκριμένα με έναν στρατηγό της αριστερής πτέρυγας, τον Ευριπίδη Μπακιρτζή. Από την άλλη μία γυναίκα, η Ελλη Παπαδημητρίου, τους έφερε σε επαφή με το Κομμουνιστικό Κόμμα. Εγινε σύντομα πεποίθησή τους ότι μόνο οι κομμουνιστές, που είχαν μάθει να ζουν κρυφά και στην παρανομία, ήταν οι πλέον κατάλληλοι άνθρωποι για κατασκοπεία. Με την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα το 1941 οι άλλοι φεύγουν. Πρόλαβαν όμως να αφήσουν εκεί έναν ασύρματο η κωδική ονομασία του οποίου ήταν “Προμηθέας”. Επρεπε, λοιπόν, να έλθουν σε επαφή με τους συνδέσμους τους στην Ελλάδα. Το πρόβλημα λύθηκε όταν βρήκαν έναν λαθρέμπορα, τον Γεράσιμο Αλεξάτο, που κινούνταν σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο με το κωδικό όνομα “Οδυσσέας”».

Πότε άρχισε η εμπλοκή;

«Οι κατάσκοποι του SOE καταλάβαιναν ότι το πρόβλημα ήταν η στάση του βασιλιά που δεν ήθελε το δημοψήφισμα. Θεωρούσαν ότι με την απελευθέρωση η Ελλάδα δεν έπρεπε να επιστρέψει στο μεταξικό σύστημα. Αυτά τα έλεγαν στο υπουργείο Εξωτερικών της Αγγλίας αλλά το πρόβλημα ήταν ότι το τελευταίο δεν ενδιαφερόταν πραγματικά για το τι συνέβαινε στην Ελλάδα ως το 1942 και τη μάχη του Στάλινγκραντ. Ως τότε ο Τσόρτσιλ πίστευε ο Γεώργιος Β’ πρέπει να επιστρέψει στον θρόνο του. Είχε όμως αφήσει και την πόρτα ανοιχτή για συνεργασία και με ομάδες που “είχαν άλλες ιδέες” ώστε το SOE να συνεχίζει κανονικά τη δουλειά του, να συνεχίζεται η αντίσταση κτλ. Διαπιστώθηκε λοιπόν σε αυτό το σημείο ότι το SOE, που ήταν χωρισμένο σε πληροφοριακό και επιχειρησιακό τομέα, προωθεί, χωρίς να το γνωρίζουν οι άνθρωποί του, μια πολιτική που έρχεται σε σύγκρουση με τη μεταστροφή της αγγλικής στρατηγικής. Κάθε Αύγουστο, λοιπόν, από το 1941 ως το 1944, ξηλωνόταν η ηγεσία του SOE στο Κάιρο…».

«Βεβαίως, έγινε κάτι το 1942, με ευθύνη των Αγγλων, που εξαφάνισε εκείνη την ομάδα των κεντρώων πολιτικών που θα μπορούσε να αναδείξει τους φυσικούς ηγέτες της επόμενης ημέρας. Στην ιστορία αυτή εμπλέκεται ο κατάσκοπος Τζον Ατκινσον, ο οποίος είχε φυγαδευθεί στο Κάιρο αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα. Το SOE παρενέβη τότε και του ζήτησε μια εξυπηρέτηση: του έδωσε μια λίστα ονομάτων και του είπαν να τους συναντήσει. Του είπαν “διάβασέ την και ύστερα κάψ’ την”. Δεν το έκανε. Εφτασε με υποβρύχιο το 1941 στην Αντίπαρο, όπου δεν υπήρχε τότε ακόμη γερμανική ή ιταλική παρουσία. Πράγματι άρχισε τις επαφές με ανθρώπους όπως ο Αλέξανδρος Ζάννας, αλλά εξακολουθούσε να κρατά σημειώσεις, να δημιουργεί τεκμήρια. Σαν να μην έφθανε αυτό, άρχισε το σαμποτάζ, άγνωστο γιατί, χωρίς να είναι η δουλειά του. Δημιούργησε μια οργάνωση από ψαράδες στις Κυκλάδες και παρακολουθούσε τα ιταλικά πλοία. Βύθισε μάλιστα δύο στη Μήλο. Ο Ατκινσον όμως είχε αδυναμία στις γυναίκες. Μία τον πρόδωσε. Οι Ιταλοί τον συνέλαβαν, μετά από μια μάχη, στο νησί. Στη φυλακή στην Αθήνα, χωρίς καν να βασανιστεί, τα είπε όλα, έδωσε τα ονόματα. Αρχισαν λοιπόν οι συλλήψεις, 150 άτομα, ψάχνανε τον γιο του ναύαρχου Κουντουριώτη, τον Κανελλόπουλο… Κάπως έτσι διαλύθηκε η ομάδα των ανθρώπων που θα είχε την εμπιστοσύνη του λαού και θα μπορούσε να έχει αποτρέψει ύστερα τον εμφύλιο πόλεμο».