Είχαν λίγα κοινά σημεία: τη νιότη, τον ριζοσπαστισμό, τη δίψα για πρωτοτυπία. Αλλά και μια ανήσυχη πινελιά, που έκανε τους πίνακές τους να χορεύουν ροκ. Χάρη σε αυτήν κατάφεραν να επιτύχουν τη μεγαλύτερη ανατροπή στη νεότερη ιστορία της τέχνης. Αλλά και την πιο σύντομη –ο φοβισμός (αγριότητα), όπως ονομάστηκε το κίνημά τους, διήρκεσε μόλις τρία χρόνια, από το 1905 ως το 1907-1908.
Στο διάστημα αυτό οι φοβιστές δημιούργησαν έργα που όπως έλεγε ο ποιητής Στέφαν Γκέοργκς είχαν «αέρα από άλλους πλανήτες». 160 από αυτά παρουσιάζονται τώρα στο μουσείο Albertina της Βιέννης υπό τον τίτλο «Ο Ματίς και οι άγριοι». Το ένα ωραιότερο από το άλλο: «Για κάθε ένα από αυτά θα άξιζε ένα ταξίδι στη Βιέννη» έκρινε ο γερμανός τεχνοκριτικός Αρνο Βίντμαν.
Η ανατροπή πήρε τον δρόμο της στις 5 Οκτωβρίου 1905 στο τρίτο φθινοπωρινό σαλόνι, τη σημαντικότερη ετήσια έκθεση εικαστικών έργων του Παρισιού. Η προσοχή στράφηκε αμέσως στην αίθουσα VII, στην «Cage aux fauves» (κλουβί των άγριων θηρίων), όπως την ονόμασε ο τεχνοκριτικός Λουί Βοξέλ, όπου εξέθεταν τα έργα τους ο Ανρί Ματίς, ο Αντρέ Ντερέν, ο Μορίς Βλαμίνκ και μερικοί άλλοι ως τότε άγνωστοι καλλιτέχνες.
Η γκαλερί ως ζούγκλα: Εξωτικά χρώματα και μορφές που αγρίευαν το μάτι. Οχι λίγοι θεατές, όπως διηγούνταν αυτόπτης μάρτυρας, φοβούνταν ότι οι ποταμοί μπογιάς που ξεχύνονταν από τις κορνίζες θα πιτσιλούσαν και τους ίδιους. «Κρατούσαν απόσταση ασφαλείας» έλεγε.
Αλλά και η ζούγκλα έχει την ιεραρχία της. Ο ίδιος ο Βοξέλ την περιγράφει ως εξής: «Οι άγριοι: μεσιέρ Ματίς, ο αρχηγός των αγρίων, μεσιέρ Ντεραίν υπαρχηγός, μεσιέρ Βλαμίνκ υπο-υποαρχηγός, μεσιέρ Φριζ, Μπρακ και Ντουφί ακόλουθοι, κ.λπ…».
Οι «άγριοι» χαμογελούσαν βέβαια ειρωνικά όταν άκουγαν να τους αποκαλούν έτσι. Αυτό που ήθελαν, όπως προκύπτει από τις βιογραφίες τους, δεν ήταν κάποιο καλλιτεχνικό θηριοτροφείο, αλλά μια νέα υποκειμενική θέαση των πραγμάτων, όπως αυτή συνοψίζεται στην εξής φράση του Ματίς από το 1905: «Η σημαντικότερη εξέλιξη, η αποφασιστική κρίση εκδηλώνεται όταν ο καλλιτέχνης αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει καμιά αντικειμενική ζωγραφική, ότι ο νόμος της καθορίζεται από τον ίδιο».
Ιστορίες από αγρίους: Η έκθεση στην Albertina συμπληρώνεται με εκθέματα από τη λεγόμενη «πρωτόγονη» αφρικανική και ασιατική τέχνη, κυρίως γλυπτά, η κατασκευή των οποίων δεν υπακούει σε κανέναν ακαδημαϊκό κανόνα και ως εκ τούτου είχαν γίνει τα πρότυπα των φοβιστών.
Η έκθεση χωρίζεται, πολύ «παιδαγωγικά», σε εφτά μέρη, που περιγράφουν την εμφάνιση, την άνοδο και την πτώση του φοβισμού.
Το πρώτο μέρος μεταφέρει τον επισκέπτη στη γενέτειρα του φοβισμού, το Κολιούρ, ένα ψαροχώρι στις βορειοανατολικές παρυφές των Πυρηναίων στα μέσα του 1905. Εκεί είναι που ο Ματίς χειραφετείται από την αυταπάτη της τριπλής διάστασης του ζωγραφικού χώρου, ξεχνά την αντιγραφή του περιβάλλοντος και δίνει το «ελεύθερο» στη φαντασία και το χρώμα. Και εκεί είναι επίσης που δημιουργούνται δύο από τα πιο πολυσυζητημένα πορτρέτα στην ιστορία της τέχνης, επειδή, για πρώτη φορά, δεν αποτελούν απομιμήσεις των πραγματικών προσώπων: ένα που κάνει ο τότε 36χρονος Ματίς για τον πολύ νεότερο φίλο του Ντερέν, τον οποίο απεικονίζει σαν είδος κουρσάρου. Και ένα δεύτερο από τον Ντερέν, που παρουσιάζει τον Ματίς σαν πνευματικό «μπαμπά» του.
Τα υπόλοιπα έξι μέρη είναι επικεντρωμένα στα έργα των κυριότερων εκπροσώπων του φοβισμού, τα οποία καλύπτουν, όπως στην περίπτωση του Μορίς ντε Βλαμίνκ, ολόκληρες αίθουσες.
Ο τελευταίος, που ήταν κατά τα άλλα αυτοδίδακτος (κέρδιζε το ψωμί του παίζοντας βιολί σε νυχτερινά κέντρα), είναι όντως ο μεγαλύτερος ροκάς της παρέας. Τα χρώματά του, κόκκινο, κίτρινο και μπλε με πράσινο φόντο, δημιουργούν οπτικά πανδαιμόνια, που προκαταλαμβάνουν την αναρχική χορογραφία του ροκ. Εργα όπως «Βάρκα στο Σατού», «Τοπίο στο Σατού» ή το πορτρέτο του Ντερέν θυμίζουν ζωγραφικό heavy metall, ή μάλλον πυρακτωμένο μέταλλο.
Οχι μικρότερο είναι το ξεφάντωμα στα έργα του Ντερέν. Οι πίνακές του με όψεις του Λονδίνου, όπως το «Big Ben», ξεχειλίζουν επίσης από χρώματα –με τον Τάμεση να κατεβάζει αντί για νερό πελώριους όγκους ενέργειας.

Η αρχή των επαναστάσεων
Την παράσταση κλέβει ο ίδιος ο μαέστρος –ο Ματίς, ο οποίος εκπροσωπείται στην έκθεση και με τα περισσότερα έργα. Η πέτρα του σκανδάλου στο παρισινό φθινοπωρινό σαλόνι, «Η γυναίκα με το καπέλο», που δείχνει το πρόσωπο της γυναίκας του με πράσινη επιδερμίδα και με σχέδιο που προκαταλαμβάνει τα γυναικεία πορτρέτα του ύστερου Πικάσο, δεν παρουσιάζεται βέβαια στην έκθεση. Ομως και αυτά που εκτίθενται φτάνουν για να εξηγήσουν χαρακτηρισμούς όπως «τρελός ιμπρεσιονιστής» ή «βάρβαρος ζωγράφος», που του απέδιδαν τότε ορισμένοι συντηρητικοί συνάδελφοί του.
Μια εξήγηση γιατί το κίνημα του φοβισμού διήρκεσε μόνο τρία χρόνια δεν έχει δοθεί ακόμη –ούτε και η έκθεση της Βιέννης κατορθώνει να τη δώσει. Σίγουρο είναι όμως ότι το κίνημα αυτό αποτελεί την καθαυτή αρχή της μοντέρνας τέχνης και ότι πάνω σε αυτήν «πάτησαν» πολλά από τα νέα επαναστατικά ρεύματα που επακολούθησαν. Παράδειγμα, ο κυβισμός, που εμφανίστηκε λίγο αργότερα με πρωταγωνιστές τους Πικάσο και Ζορζ Μπρακ και στον οποίο προσχώρησαν αμέσως ο Ντερέν και ο Ραούλ Ντουφί.
Ο Ματίς απέφυγε τέτοιες προσχωρήσεις. Ως το τέλος της ζωής του ανέπτυσσε το δικό του στυλ με τρόπο όμως, όπως έγραψε τεχνοκριτικός, που «να αλλάζει συνεχώς και να μένει τελικά το ίδιο». Και μόνο ο Ντε Βλαμίνκ, ο καλλιτέχνης που «είχε το θηρίο μέσα του», συνέχισε να μένει «άγριος». Μόνο που τα κατοπινά έργα του έχασαν σε λάμψη μετά τη διάλυση της ομάδας των φοβιστών. Τα «άγρια» έργα που έφτιαξε το 1905-1908 δεν πρόκειται ωστόσο να σβήσουν ποτέ. Ούτε εκείνα των «συναγρίων» του από την ίδια εποχή.

πότε & πού:
Η έκθεση «Ο Ματίς και οι άγριοι» στο μουσείο Albertina της Βιέννης θα διαρκέσει ως τις 12.1.2014

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ