Αντισημιτισμός; Ή μήπως φιλοσημιτισμός;

Στην επιφυλλίδα του της 16ης Ιουλίου, με τίτλο «Το νόσημα του αντισημιτισμού», ο καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας κ. Δ. Δημητράκος με αφορμή τα πρόσφατα γεγονότα στη Γάζα και στον Νότιο Λίβανο έθεσε το ζήτημα του αντισημιτισμού, το οποίο χαρακτήρισε ενδημικό νόσημα του Δυτικού πολιτισμού. Την άποψη αυτή σχολιάζει με το σημερινό του άρθρο ο κ. Νάσος Βαγενάς επισημαίνοντας τρία ανορθολογικά -κατά τη γνώμη του- σημεία στην επιχειρηματολογία του κ. Δημητράκου. «Το Βήμα» δημοσιεύει αυτόν τον αντίλογο καθώς θεωρεί ότι θα μπορούσε να γίνει αφορμή για μιαν επί της ουσίας συζήτηση για το Μεσανατολικό και τις ιδεολογικές και άλλες συνδηλώσεις του.

Με την επιφυλλίδα του στο «Βήμα» της 16ης Ιουλίου, στην προσπάθειά του να εξηγήσει τις, κατά τη γνώμη του, «νέες διαδηλώσεις και λήψεις θέσεων εναντίον του Ισραήλ και του «σιωνισμού»», τις οποίες πιστεύει ότι προκάλεσαν «τα πρόσφατα γεγονότα στη Γάζα και στον Νότιο Λίβανο», ο Δημήτρης Δημητράκος αναφέρεται στην έννοια του αντισιωνισμού και του αντισημιτισμού. Παρατηρώντας ότι «μέχρι σήμερα το νόημα της λήψης θέσης κατά του σιωνισμού» είναι «η αντίρρηση στην ύπαρξη του Ισραήλ», προσδιορίζει και άλλες μορφές του αντισιωνισμού. Δέχεται ότι υπάρχουν και «καλόπιστοι «αντισιωνιστές»», εκείνοι που ο αντισιωνισμός τους οφείλεται στο ότι «θεωρούν ότι οι Αραβες έχουν αδικηθεί από τον σιωνισμό». Από τη συλλογιστική της επιφυλλίδας του γίνεται φανερό ότι ο Δ.Δ. πρεσβεύει πως όποιος πιστεύει ότι οι Παλαιστίνιοι έχουν αδικηθεί από τον σιωνισμό κάνει λάθος, επειδή δεν γνωρίζει επαρκώς «το εξαιρετικά σύνθετο πρόβλημα της αραβοϊσραηλινής διένεξης» (όπως ονομάζει το παλαιστινιακό πρόβλημα). Ο Δ.Δ. δεν μπαίνει στον κόπο να εξηγήσει γιατί η άποψη ότι οι Παλαιστίνιοι έχουν αδικηθεί είναι λανθασμένη («Ας μην μπούμε στην ουσία της συζήτησης» γράφει.) Είναι όμως ξεκάθαρο ότι πιστεύει πως όποιος διαπράττει το παραπάνω λάθος και δηλώνει τη συμπαράστασή του στους Παλαιστινίους επιθυμεί τον αφανισμό του κράτους του Ισραήλ, είτε συνειδητά (οι κακόπιστοι αντισιωνιστές) είτε ασυνείδητα (οι καλόπιστοι αντισιωνιστές, αλλά και εκείνοι που δεν έχουν δηλώσει ποτέ – και δεν πιστεύουν ότι είναι – αντισιωνιστές).

«Εκτροπα έχουν γίνει πολλά εναντίον Παλαιστινίων Αράβων για τα οποία ευθύνονται άμεσα οι Αρχές του Ισραήλ» γράφει ο Δ.Δ. «Ας μην ξεχνάμε όμως» συνεχίζει «ότι έκτροπα ουκ ολίγα έχει διαπράξει και η αραβική πλευρά το ίδιο διάστημα». Με άλλα λόγια, το Ισραήλ δεν έχει αδικήσει τους Παλαιστινίους περισσότερο από όσο οι Παλαιστίνιοι έχουν αδικήσει το Ισραήλ. Οποιος πιστεύει ότι το Ισραήλ βρίσκεται περισσότερο εν αδίκω, λέει η συλλογιστική του Δ.Δ., είναι προκατειλημμένος εναντίον του, είναι δηλαδή αντισιωνιστής. Στην περίπτωση μάλιστα των καλόπιστων αντισιωνιστών η διάπραξη του λάθους που αναφέραμε μπορεί να μην οφείλεται σε άγνοια του σύνθετου προβλήματος της αραβοϊσραηλινής διένεξης αλλά σε «ανομολόγητο αντισημιτισμό», δηλαδή σε ανομολόγητο ρατσισμό. «Ο αντισημιτισμός» γράφει ο Δ.Δ. «αποτελεί ενδημικό πολιτισμικό νόσημα του δυτικού πολιτισμού». Γι’ αυτό «οφείλουμε πριν από όλα να αποβάλουμε τις προκαταλήψεις μας». Και ο καλύτερος τρόπος για αυτό είναι η προφύλαξη: «ο εμβολιασμός κατά του αντισημιτισμού ως ηθικό και μεθοδολογικό προαπαιτούμενο για οποιαδήποτε προσέγγιση στο ζήτημα των αραβοϊσραηλινών πραγμάτων».

* Διάγνωση ψυχαναλυτική

H ανάγνωση της επιφυλλίδας του Δ.Δ. με έκανε προς στιγμήν να αμφιβάλλω για τον εαυτό μου. «Είμαι και εγώ αντισιωνιστής χωρίς να το γνωρίζω;» αναρωτήθηκα· εγώ που θαυμάζω τον εβραϊκό λαό για την ιστορία του και για την πολιτισμική κληρονομιά του, για την προσφορά του στην ανθρωπότητα; Που θεωρώ ότι η δημιουργία του κράτους του Ισραήλ ήταν επιβεβλημένη; Είναι λάθος το να διαφωνώ με τον Δ.Δ. ως προς τον καταμερισμό ευθυνών για τα συμβαίνοντα στην περιοχή; Το να πιστεύω ότι το δίκαιο βρίσκεται περισσότερο με το μέρος των Παλαιστινίων; H λογική μού λέει όχι· ότι το λάθος δεν είναι δικό μου. H λογική, επίσης, μου λέει ότι οι πεποιθήσεις του Δ.Δ. ως προς το θέμα στερούνται λογικής. Και επειδή εκτιμώ πολύ τα κείμενα του Δ.Δ., κυρίως για τη λογική τους, δεν μπορώ παρά να εκπλήττομαι με τις θέσεις της επιφυλλίδας του και να θέλω να βρω την αιτία τους.

Ο Δ.Δ., στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει τον «ανορθολογικό χαρακτήρα» των επικρίσεων εναντίον του Ισραήλ, επιστρατεύει ένα είδος ψυχαναλυτικής-«ατρικής» μεθόδου. Μιλάει, όπως είδαμε, για πολιτισμικό νόσημα, και μάλιστα ενδημικό, διαγιγνώσκει ασυνείδητες διαθέσεις. Για αρκετές από τις περιπτώσεις που αναφέρει έχει δίκαιο. Ωστόσο έχω την αίσθηση ότι η μέθοδός του αυτή θα μπορούσε να εφαρμοστεί με μεγαλύτερη επιτυχία στις δικές του απόψεις, ακριβώς επειδή είναι ανορθολογικότερες από τις απόψεις τις οποίες επικρίνει συλλήβδην.

* Τρία σημεία

Αφήνοντας κατά μέρος τον ανορθολογισμό της βασικής θέσης του (ότι οι Παλαιστίνιοι δεν είναι αδικημένοι), θα επισημάνω τρία επί μέρους ανορθολογικά σημεία του κειμένου του. Το πρώτο είναι ένα lapsus calami. Μιλώντας για τα έκτροπα από πλευράς Ισραηλινών, ο Δ.Δ. είδαμε πως γράφει ότι «έχουν γίνει πολλά εναντίον Παλαιστινίων Αράβων» (δηλαδή όχι εναντίον των Παλαιστινίων), «για τα οποία ευθύνονται άμεσα οι Αρχές του Ισραήλ» (δηλαδή όχι το Ισραήλ). Επειδή ο Δ.Δ. διακρίνεται για την ακρίβεια της γραφής του, δεν μπορώ παρά να θεωρήσω εδώ τη διατύπωσή του ανεπίγνωστα λανθασμένη. Εφαρμόζοντας σε αυτήν τη φροϊδική άποψη για τα γλωσσικά λάθη, συμπεραίνουμε ότι ο Δ.Δ. πιστεύει ότι μερικοί Ισραηλινοί (οι ιθύνοντες του Ισραήλ αριθμητικώς δεν είναι και πολλοί) έβλαψαν μερικούς Παλαιστινίους.

Το δεύτερο σημείο ξεκινά από τη σωστή άποψη του Δ.Δ. ότι το Ολοκαύτωμα ήταν δημιούργημα του ευρωπαϊκού αντισημιτισμού και «όχι του Ισλάμ». Αλλά αν, όπως γράφει, «το Ισλάμ και οι Αραβες δεν έχουν καμία σχέση με το Αουσβιτς, και την Τρεμπλίνκα», και αν δεν είναι λάθος (και αυτό) ότι την ανάγκη της δημιουργίας του κράτους του Ισραήλ την έκανε επιτακτική το ευρωπαϊκής δημιουργίας Ολοκαύτωμα, τότε γιατί έπρεπε το έγκλημα αυτό να το πληρώσουν – και να το πληρώνουν ακόμη – οι Αραβες και όχι οι Ευρωπαίοι;

Το τρίτο ανορθολογικό σημείο του κειμένου του Δ.Δ. είναι η βεβαιότητά του ότι τα πρόσφατα γεγονότα στη Γάζα και στον Νότιο Λίβανο αναζωπύρωσαν τις ανορθολογικές, κατά την κρίση του, επικρίσεις εναντίον του Ισραήλ. Στην πραγματικότητα το αντίθετο συνέβη. Αν κάτι αναζωπύρωσαν τα εν λόγω γεγονότα, αυτό είναι η ανορθολογική σιωπή και αδράνεια της διεθνούς κοινότητας, της EE κυρίως, απέναντι στις πράξεις του Ισραήλ, το μέγεθος των υποτιθέμενων αντιποίνων του οποίου είναι τέτοιο, που, αν αυτά τα είχαν διαπράξει άλλοι, θα είχαν περιέλθει στη δικαιοδοσία της κυρίας Ντελ Πόντε.

Το ότι δεν έχουν περιέλθει, το ότι η διεθνής κοινότητα δεν έχει – όπως έχει κάνει αλλού – επέμβει στην Παλαιστίνη για να επιβάλει τη δικαιοσύνη, αποτελεί, στο πλαίσιο των σημερινών διεθνών σχέσεων, ένα φαινόμενο που θα μπορούσε, από έλλειψη άλλου καταλληλότερου όρου, να ονομαστεί φιλοσημιτισμός· ένα φαινόμενο εξηγήσιμο, βέβαια, στο επίπεδο της διεθνούς πολιτικής (όταν μάλιστα σκεφτόμαστε την επί του θέματος στάση των ΗΠΑ και τον υποτακτικό σε αυτήν ρόλο της EE), ανεξήγητο όμως στο επίπεδο των κριτικών διανοουμένων, στους οποίους ανήκει ο Δ.Δ. – για την ακρίβεια, μη εξηγήσιμο, παρά με όρους υπερβατικούς ή, όπως είπαμε, ψυχαναλυτικούς.

* Πέραν του ορθολογικού

Ο Δ.Δ. είναι ένας από τους, όχι λίγους, σοβαρούς διανοουμένους, οι οποίοι – στη χώρα μας και διεθνώς – παρ’ ότι υπερασπίζονται τον ορθολογισμό διατυπώνουν, όταν πρόκειται για το Ισραήλ, ανορθολογικές απόψεις· θέσεις που δείχνουν ότι προσεγγίζουν το παλαιστινιακό πρόβλημα με μεγαλύτερη προκατάληψη από όση το προσεγγίζουν εκείνοι τους οποίους χαρακτηρίζουν προκατειλημμένους. Ενα από εκείνα που κάνουν αυτούς τους διανοουμένους να μην μπορούν να δουν το παλαιστινιακό πρόβλημα με την απαιτούμενη αντικειμενικότητα είναι – συνάγω – ο απεριόριστος θαυμασμός τους για τον εβραϊκό λαό και την πολιτισμική κληρονομιά του. Υπάρχει κάτι το πέραν του ορθολογικού στα σχετικά κείμενά τους ή στις προφορικές συζητήσεις τους, που υποδηλώνει το ασύμβατο με την όλη φιλοσοφία τους μέγεθος αυτού του θαυμασμού. Δεν θα με εξέπληττε αν μάθαινα ότι ο Δημήτρης Δημητράκος έχει επιδοθεί στη μελέτη των κειμένων του εβραϊκού μυστικισμού. H γοητεία των οποίων, όσο αξιοθαύμαστα και αν είναι, δεν θα έπρεπε, όταν το αίμα χύνεται άδικα, να οδηγεί τον φιλοσημιτισμό στο αντίθετο αντίστοιχο του αντισημιτισμού.

Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι καθηγητής της Θεωρίας της Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.