Η πολυφωνία είναι μια από τις ουσιωδέστερες διαχρονικές κατακτήσεις της μουσικής ιστορίας. Πολύ πριν από την οργανωμένη της εμφάνιση στην οποία θα αναφερθούμε, προϋπήρξαν αναφορές στη Βίβλο που περιγράφουν ορχηστρικούς συνδυασμούς ή και αναφορές του Κικέρωνα περί της Αρμονίας των Σφαιρών όπου οι οξείς ήχοι συμπλέκονται με τους χαμηλούς και τοιουτοτρόπως παράγονται συμφωνίες.
Βρισκόμαστε στον Μεσαίωνα, επικρατούντος του φεουδαρχισμού. Στα χωριά, γύρω από κάστρα αρχόντων, γύρω από μοναστήρια αναπτύσσονται μικρές κοινωνίες που άλλοτε συναγωνίζονται και άλλοτε ανταγωνίζονται πάνω σε λογής θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Συχνά οι συμμαχίες οδηγούνται σε πολεμικές ρήξεις. Μόνη αδιαμφισβήτητη αρχή πάντων η Καθολική Εκκλησία. Στα χέρια της ακουμπά η εκπαίδευση. Η επιρροή στη λήψη αποφάσεων της πολιτείας είναι καθοριστική. Οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας μορφώνουν τα προνομιούχα παιδιά της κοινωνίας προβάλλοντας τη μόρφωση ως αξία. Ο λαός λειτουργεί ενίοτε αντίθετα στα δεδομένα της λειτουργικής εκκλησιαστικής τακτικής, χορεύει, τραγουδάει, γεγονός που κρίνεται σαν ειδωλολατρική πράξη. Η θρησκευτική μουσική που γραφόταν από τους μοναχούς θεωρείτο ως η αποδεκτή μουσική. Το Γρηγοριανό Μέλος εμφάνιζε βέβαια ενίοτε τοπικές αποκλίσεις αλλά αυτές οφείλονταν κυρίως σε πολιτικό αίτιο. Στο Γρηγοριανό Μέλος χρησιμοποιούνταν και αρχαίοι τρόποι μουσικής σύνθεσης κλίμακες που παρέπεμπαν σε κοινά προς το Βυζαντινό Μέλος ακουστικά μονοπάτια.
Η δυτική Αρμονία δεν έχει αναπτυχθεί. Μια πρώτη απόπειρα των καλόγερων να μεταβούν από τη μονοφωνική μουσική σε κάτι «άλλο» οδηγεί στην επινόηση του κανόνα, όπου μια φωνή τραγουδά την ίδια μελωδία με μικρή χρονική καθυστέρηση προς την προηγούμενη φωνή. Προσθέτοντας πολλές φωνές φτάνουν, κάποιες φορές, σε ακουστικό αδιέξοδο. Αλλοτε όμως επινοούν πραγματικά αριστουργήματα. Σε μια επόμενη φάση οι φωνές θα τραγουδούν ταυτοχρόνως. Η πολυετής σχολαστική προσπάθεια θα οδηγήσει στη διεύρυνση των δυνατοτήτων καταγραφής των εμπειριών, το πρώτο… συντακτικό μουσικής θα ακούει στο όνομα Organum.
Χρειάστηκαν μερικοί αιώνες από τότε ώσπου να πάρει η Αρμονία τη μορφή και να ντυθεί το γνωστό σε όλους μας ένδυμά της.
Τον 12ο αιώνα η απεικόνιση της μουσικής σκέψης και η γραπτή κατάθεση του μουσικού λόγου είναι πάμφτωχες σε εξοπλισμό και εργαλεία. Μετά τον 15ο αιώνα κυρίως με την επίτευξη πολυφωνικής πολυπλοκότητας αναπτύσσεται η μουσική γραφή, που με τη σειρά της ωθεί στη σύνθεση αριστουργημάτων που ως σήμερα ουδείς αγνόησε στην ιστορία του πολιτισμού.
Με τη σταδιακή υποχώρηση της φεουδαρχίας, την ανάπτυξη του εμπορίου (που ανέδειξε και ομάδες ατόμων από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα) και το Σχίσμα που εκ των πραγμάτων επανατοποθέτησε σε άλλη βάση την κυριαρχία του Πάπα, αναδεικνύονται νέες ιδέες και αναπτύσσονται η λογοτεχνία, η ποίηση, η μουσική. Το 1321 έγραψε ο Δάντης τη Θεία Κωμωδία, 30 χρόνια μετά ο Βοκκάκιος ολοκλήρωσε το Δεκαήμερο. Στη μουσική αξιοποιείται η έμπνευση των ανθρώπων, εκτιμάται η ελευθερία απέναντι στους ρυθμούς και στις αρμονίες, εγκαταλείπεται η πρότερη ακαμψία. Ας προσθέσουμε εδώ ότι η ανάπτυξη των εθνικών γλωσσών πρόβαλλε την εφευρετικότητα ως αποδεκτή αξία. Οι αριστοκράτες επωφελήθηκαν πρώτοι αλλά εκτιμώντας τη μουσική ως τέχνη την εξυπηρέτησαν, την υποστήριξαν και εν τέλει έπαιξαν συχνά θετικότατο ρόλο για να φθάσει στον απόγειό της στα τέλη του 18ου αιώνα.
Η πρώτη «διφωνία» η οποία προέκυψε από την ανάμειξη δύο πηγών που ακούγονται ταυτοχρόνως καταγράφεται στον 10ο αιώνα. Αργότερα εντοπίζονται και τετραφωνίες. Ακολούθως επιτρέπεται σιωπηρά η επέκταση κάποιων μουσικών διαστημάτων και η επανάληψη μιας νότας από αυτές που ακούγονται σε άλλη φωνή, που αφού περιηγηθούν σε διαφορετικά τονικά ύψη αναγκάζονται να καταλήξουν στην ταυτοφωνία. Ο περίφημος Guido d’ Arezzo κίνησε τις φωνές στις δικές του συνθέσεις με τρεις τρόπους: απλό, πλάγιο, αντίθετο. Το παράδειγμα ακολούθησαν και άλλοι. Το μεγάλο ερώτημα ήταν τώρα με ποιον τρόπο θα βοηθούσαν να εξελιχθεί μια κατάλληλη σημειογραφία με χρήση της οποίας να κατορθώνουν να υποδιαιρούν ή να πολλαπλασιάζουν ηχητικούς σχηματισμούς, έτσι που να εξασφαλιστεί ο συγχρονισμός των ήχων. Η ποίηση δάνεισε τη διαδοχή μακρού – βραχέος, όπου το μακρό διαρκεί διπλάσιο χρόνο του βραχέος. Το σχήμα αυτό βοήθησε στην κατασκευή παραλλαγών και αυτές με τη σειρά τους σε ευφάνταστες τροποποιήσεις ήδη κατά τον 13ο και 14ο αιώνα. Οι συνθέτες ξεπερνούν προς στιγμήν τους δισταγμούς και το φράγμα του σημειογραφικού αδιεξόδου.
Στη διαδρομή ιδιαίτερο ρόλο παίζει το μοτέτο, μια μουσική φόρμα όπου ο τενόρος τραγουδά στις αρχές του ισόρρυθμου μέλους ενώ παραλλήλως υψηλότερες φωνές ακούγονται να συνοδεύουν με ομοιοκατάληκτα κείμενα, που συχνά σχολιάζουν τα προϋπάρχοντα. Σε ακραίες περιπτώσεις η πολυφωνία οδηγούσε σε χαοτική κατάσταση. Εχουν από ειδικούς καταγραφεί μοτέτα όπου μεταξύ των συνοδοιπορούντων κειμένων άλλα ήταν κοσμικά και άλλα θρησκευτικά, άλλα εκφέρονταν στα λατινικά και άλλα σε διαφορετικές γλώσσες. Σημασία έχει ότι κανείς δεν θα μπορέσει από εδώ και πέρα να αρνηθεί την ύπαρξη και τη δημιουργική συμμετοχή της πολυφωνίας στη μουσική. Και ορίζοντας την πολυφωνία θα μπορούμε πια να μιλάμε για την τέχνη που συνδυάζει ανεξάρτητες μελωδίες οι οποίες μπορούν να διαφέρουν στις νότες και στη ρυθμική εναλλαγή, αρκεί στο σύνολο να υπηρετούν μια αρμονική συνοχή.
Η Αναγέννηση στα πλαίσια της αναμόρφωσης των μουσικών ηθών αποτελεί σπουδαίο σταθμό στην εξέλιξη της πολυφωνίας. Ο όρος Ars Nova που χρωστάει τη γέννησή του στον μουσικό θεωρητικό και διπλωμάτη Philippe de Vitry επιτελεί μεγάλο έργο στην κατεύθυνση της ποιοτικής αλλαγής. Ζωντανεύει το πνεύμα της δημιουργίας, αναδύονται πολλές άλλες εκτός της θρησκείας αξίες δυνάμενες να υμνηθούν από την έμπνευση των μουσικών. Η χρήση οργάνων επιταχύνει τις συνθεσιακές διαδικασίες και λύνει πολλά θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα των μουσικών. Μια άλλη αρμονία, απλή, εκφραστική καλλιεργείται σε πολλά σημεία της Ευρώπης από ταλαντούχους συνθέτες. Γαλλία, Ιταλία, Βρετανία και Κάτω Χώρες πρωτοστατούν.
Στη Βουργουνδία ξεπηδούν εντυπωσιακές πολύφωνες χορωδίες. Διευθυντές τους οι διασημότεροι μουσικοί της εποχής! Κάποιοι φιλόμουσοι διανύουν συχνά τεράστιες αποστάσεις για να παρακολουθήσουν συναυλίες τους. Παρ’ ότι τα νέα δεν μεταφέρονται γρήγορα από τόπο σε τόπο, εν τούτοις παρατηρείται το γεγονός οι σπουδαίοι μουσικοί να κατακτούν μεγάλη φήμη και στις πιο μακρινές πόλεις!
Στις αρχές του 16ου αιώνα ένας συνθέτης από τις Κάτω Χώρες, ο «Μιχαήλ Αγγελος της Μουσικής», ο Josquin des Pres λατρεύτηκε όσο κανείς άλλος, όσο ακόμη ζούσε, ως δάσκαλος, συνθέτης κοσμικής και εκκλησιαστικής μουσικής, θεωρητικός. Επαιξε καθοριστικό ρόλο στον προσδιορισμό των αρμονικών παραμέτρων όσο και ο δάσκαλός του, ο Johannes Ockeghem, είχε υπηρετήσει δημιουργικά την πολυφωνία. Αναφέρεται ότι η πολυφωνική μουσική του Josquin des Pres πλησιάζει περιέργως στη σύγχρονη «περιγραφική» απλή σύλληψη της μουσικής.
Η άνθηση της πολυφωνίας και της αρμονίας προσφέρει έδαφος να καρποφορήσουν η φωνητική καθώς και η οργανική μουσική. Η κοσμική μουσική που απευθύνεται στο ευρύ κοινό και παίζεται πλέον από επαγγελματίες στους κύκλους αριστοκρατών και αξιωματούχων καθίσταται εξαιρετικά δημοφιλής. Στα σπίτια των προυχόντων θα συναντήσει κανείς πάντοτε όργανα, όπως λαούτα και πληκτροφόρα. Στα τέλη του 10ου αιώνα πολλές γυναίκες σταδιοδρομούν και ως επαγγελματίες εκτελέστριες αλλά κυρίως ως τραγουδίστριες. Η συνύπαρξη ποίησης παρμένης από διακεκριμένους λογοτέχνες της εποχής και μουσικής θα καλλιεργήσει τη σύνθεση δύο αξιοπρόσεχτων ειδών κοσμικής μουσικής, της (συνήθως τρίφωνης με συνοδεία οργάνου και δύο φωνές τραγουδιστών) καντσόνας και του μαδριγαλιού, μέσα από το οποίο η Αναγέννηση αναδεικνύει μια αγαπητή και κομψή μουσικοποιητική έκφραση των ερασιτεχνών της τέχνης και του απλού κοινού. Το μαδριγάλι βασίζεται σε λιτό και σύντομο κείμενο, απ’ όπου απορρέει άφθονο συναίσθημα. Είναι περιγραφικό των ανθρώπινων ψυχικών καταστάσεων: χαράς, έρωτα, πόνου. Μπορεί επίσης να σατιρίζει και να ψέγει, να προβάλει τον στοχασμό και να ζωγραφίζει ηχητικά μια προσωπικότητα. Το μαδριγάλι εισχώρησε ανεμπόδιστα στον κόσμο του μπαρόκ διαπερνώντας με επιτυχία την Αναγέννηση και έμεινε στην ιστορία της μουσικής ως η προσιτή μουσική του απλού ακροατή που χαρακτηρίζεται από πλουσιότερη συμμετοχή οργάνων, που δίνει σημασία στη φωνητική άρθρωση και απόδοση των τραγουδιστών και αξιοποιεί την πολυποίκιλη αρμονία. Τα οκτώ βιβλία μαδριγαλιών του Κλάουντιο Μοντεβέρντι αποτελούν εξαιρετικής ποιότητας μουσική κληρονομιά των δυτικών.
Μέσα από τις εκκλησιαστικές διαμάχες του Λούθηρου και του Καλβίνου και παρά τις θρησκευτικές συγκρούσεις η μουσική κερδίζει έδαφος. Γίνεται σιγά σιγά μια αγαπητή και προσιτή τέχνη για χιλιάδες ανθρώπους, απλούς χωρικούς ή χειρώνακτες της βιοπάλης. Η αγάπη του Λούθηρου στη μουσική είναι γνωστή. Η μουσική διώχνει τον διάβολο και κάνει τον άνθρωπο ευτυχή, δίδασκε συχνά. Αλλά και στη Γαλλία οι οπαδοί του Καλβίνου ριζοσπαστικά αποφασίζουν την τετράφωνη εναρμόνιση του γαλλικού ψαλτηριού. Στη Βρετανία το μεγάλο ερώτημα περί του ποια είναι η σωστή μουσική δεν απαντήθηκε τόσο εύκολα. Οι μεν αντιδρούσαν στην πολυφωνία με συντηρητική προσήλωση στη μονοφωνία, οι δε αντιδρούσαν στην έλλειψη προοδευτικής προσαρμογής. Τελικώς συστάθηκε μια ιδιαίτερη, «συναινετική» εναρμόνιση ισορρύθμων μελών με λατινικά κείμενα σε αγγλική μετάφραση, που έγιναν γνωστά ως Αγγλικανικά Μέλη. Είναι όμως εύκολο να αποποιηθείς τη θελκτική πολυφωνία υπακούοντας σε κάτι φτωχό και λιγότερο ευφάνταστο; Πολλοί άγγλοι συνθέτες δεν δέχθηκαν να υποκύψουν στη δύναμη του εκκλησιαστικού παρελθόντος. Με αυτοπεποίθηση δημιούργησαν το δικό τους μεικτό στυλ, χρησιμοποιώντας την πολυφωνία και αξιοποιώντας την αποδεκτή πλέον αρχή της «μελωδικής μίμησης».
Ο 16ος ορίζεται ως ο χρυσός αιώνας της πολυφωνίας σε πανευρωπαϊκή ακτίνα. Αποδεσμεύεται η φωνητική από την οργανική τέχνη, μετριάζονται οι παλιές υπερβολές, προσδιορίζονται τα όρια θρησκευτικής-κοσμικής μουσικής έκφρασης. Η έμπνευση απελευθερώνεται. Γράφονται λειτουργίες, πάθη, magnificat, ψαλμοί αλλά και μπαλέτα, μαδριγάλια, βιλανέλες, πολυφωνικά τραγούδια. Το ricercare είναι μια σύνθεση στη βάση της μίμησης που θα αποτελέσει λίγο αργότερα το κυρίαρχο πρότυπο στην ανάπτυξη της τέχνης της φούγκας.
Το όνομα του Palestrina κατέστη συνώνυμο της πολυφωνικής τέχνης. Αν και έγινε διάσημος για την περίφημη τέχνη του από πολύ νωρίς, ανήκε και αυτός στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, όπως και όλοι οι μουσικοί της εποχής, προσφέροντας την υπηρεσία του στους εκάστοτε αριστοκράτες που τον μίσθωναν για το ταλέντο του.
Συνέθεσε χρησιμοποιώντας σπουδαία κείμενα που προσπάθησε να αναδείξει μουσικά με καθαρές αρμονικές σχέσεις ήχων και θελκτικές μουσικές φράσεις, δίδαξε τους κανόνες του είδους, καλλιέργησε τον συνδυασμό σύμφωνων-διάφωνων διαστημάτων, ασχολήθηκε πολύ με τη σχέση δομής-ρυθμού-λέξης στην παραγωγή ενός πλήρους μουσικού αποτελέσματος. Οι κανόνες και οι παραινέσεις του διδάσκονται ακόμη σήμερα στα πλαίσια των θεωρητικών μαθημάτων των ωδείων.
Η μουσική δημιουργία του 16ου αιώνα είναι πλουσιότερη από όσο γνωρίζουμε. Εκτός των υψηλής αισθητικής συνθέσεων περιλαμβάνει επίσης την ενδιαφέρουσα παράδοση του απλού κόσμου που και αυτή επηρεάστηκε από τη δύναμη της πολυφωνίας αλλά και τη μεικτή μουσική παραγωγή που αποτελείται από συνθέσεις έμπειρων συνθετών βασισμένες υφολογικά και θεματικά στα λαϊκά τραγούδια.
Η μελέτη της πολυφωνίας είναι μια γοητευτική ενασχόληση. Μας επιτρέπει να αποτιμήσουμε την ιστορία με έναν απρόσμενα διαφορετικό ανάδρομο τρόπο. Στην εποχή μας, που η πολυφωνική και πολυμορφική διάσταση των ορχηστρικών συνθέσεων κάνει την παλιά πολυφωνική τέχνη να μοιάζει πρωτογενής, μια αναψηλάφηση θα βοηθούσε ίσως στο να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της διαχρονικότητας της τέχνης των ήχων με προσωπικό τρόπο, μακράν αισθητικών δεσμεύσεων. Η σύγκριση, η διάκριση και η παρατήρηση ίσως ερέθιζαν δημιουργικά μια νέα ερευνητική διάθεση σε συνεργασία ή και ενίοτε σε αντιπαράθεση προς τα σημερινά μουσικά βιώματα και τις ακολουθούμενες πρακτικές σύνθεσης.
Η κυρία Εφη Αγραφιώτη είναι πιανίστρια.
