Δευτέρα ξημερώματα. Το φέρι αναχωρεί από το γραφικό λιμάνι Καταπόλων της Αμοργού με προορισμό τον Πειραιά. Λίγοι επιβάτες στο κατάστρωμα. Ενας από αυτούς, ο 40χρονος Μιχάλης από τη Νάξο, που επισκέφθηκε με την κοπέλα του για πρώτη φορά το κυκλαδίτικο νησί του «Απέραντου Γαλάζιου», όπως έγινε γνωστό από την ομώνυμη ταινία του Λικ Μπεσόν του 1988.
«Πρόσεξες ότι ακόμα και οι γάτες της Αμοργού είναι χαρούμενες; Εμείς δυστυχώς έχουμε μεταλλαχθεί. Αναρχη δόμηση και υπερτουρισμός μάς έχουν καταστρέψει. Mακάρι να μη γίνει αυτό και στην Αμοργό» εξομολογείται λίγο πριν αποβιβαστεί στη Νάξο.
Δύο μέρες νωρίτερα, η Αμοργός είχε υποδεχθεί τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη, συνοδεία τεσσάρων υπουργών, τριών βουλευτών Κυκλάδων της Νέας Δημοκρατίας καθώς και του επιτρόπου Αλιείας και Ωκεανών της ΕΕ Κώστα Καδή, για τον εορτασμό του «Αμοργοράματος», της εμβληματικής πρωτοβουλίας που γεννήθηκε το 2013 από τους ίδιους τους ψαράδες του νησιού, με στόχο την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και τη βιώσιμη διαχείριση των αλιευτικών πόρων, και η οποία μόλις τον περασμένο Αύγουστο κατοχυρώθηκε θεσμικά με το Προεδρικό Διάταγμα 73/2025.
Πρώτο του είδους του στην Ελλάδα, το Προεδρικό Διάταγμα απαγορεύει την επαγγελματική και ερασιτεχνική αλιεία γύρω από το νησί σε ακτίνα 1,5 ναυτικού μιλίου κατά τους κρίσιμους μήνες αναπαραγωγής (Απρίλιο και Μάιο) και επιβάλλει πλήρη απαγόρευση στις περιοχές των Καταπόλων και στις νησίδες Γραμβούσα και Νικουριά.
Σε σημείο καμπής από τη δεκαετία του 1990
Το Αμοργόραμα αποτελεί ζωντανό εργαστήριο της λεγόμενης «τετραπλής έλικας» καινοτομίας για τη βιώσιμη τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη, που συγκροτήθηκε σταδιακά μέσα από τη συνεργασία του Επαγγελματικού Αλιευτικού Συλλόγου Αμοργού «Χοζοβιώτισσα», του Cyclades Preservation Fund (CPF), του Blue Marine Foundation (BMF), του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και του Δήμου Αμοργού, της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και των αρμόδιων υπουργείων (Ανάπτυξης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής).
«Ηδη στα μέσα της δεκαετίας του ’90 η ελληνική αλιευτική παραγωγή έφτασε σε σημείο καμπής. Από το 2010 και μετά η κατάσταση επιδεινώθηκε δραματικά, με τους ψαράδες να χρησιμοποιούν όλο και περισσότερα εργαλεία για να επιτυγχάνουν το ίδιο αποτέλεσμα.
Από το 2015 οι ψαράδες της Αμοργού αντιλήφθηκαν ότι δεν μπορούσαν να προχωρήσουν έτσι» λέει στο «Βήμα» ο Βαγγέλης Παράβας, επιστημονικός σύμβουλος του CPF. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η αφήγηση του Μιχάλη Κρόσμαν, προέδρου του Επαγγελματικού Αλιευτικού Συλλόγου Αμοργού.
Οι περισσότεροι πίστευαν ότι η θάλασσα είναι ανεξάντλητη, αλλά τα αποθέματα άρχιζαν να μειώνονται κάθε χρόνο. Τα εισοδήματα συρρικνώθηκαν, ενώ καύσιμα, δίχτυα και η συντήρηση των καϊκιών εκτίναξαν το κόστος.
Μέσα σε αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο, η ανάγκη για μια νέα προσέγγιση στη διαχείριση της αλιείας με όρους βιωσιμότητας δεν προέκυψε ως περιβαλλοντική πολυτέλεια αλλά ως μονόδρομος επιβίωσης για τους ίδιους τους ψαράδες.
Στο επίκεντρο τέθηκε η εθελοντική αυτοδέσμευσή τους: αποχή από την αλιεία τον Απρίλιο και τον Μάιο, την καρδιά της αναπαραγωγικής περιόδου, και, αντί για δίχτυα, καθαρισμοί των βόρειων, απρόσιτων ακτών. Οι εικόνες από σακούλες με πλαστικά, μπουκάλια και πετονιές να στοιβάζονται στα καΐκια έγιναν μέρος μιας νέας, σεμνής τελετουργίας.
Κουλτούρα ομοφωνίας και ανοιχτών συνελεύσεων
Η στοχοπροσήλωση και η επιμονή του Μιχάλη Κρόσμαν ένωσε τους ψαράδες. Ηρθε από τη Γερμανία στην Αμοργό πριν από τέσσερις δεκαετίες ως «ξένος», βρήκε όμως γρήγορα κοινότητα και προορισμό. Ως πρόεδρος της «Χοζοβιώτισσας» καθιέρωσε κουλτούρα ομοφωνίας και ανοιχτών συνελεύσεων, με εφαρμόσιμες προτάσεις διαχείρισης που γράφονταν συλλογικά, στο τραπέζι.
Ετσι, το Αμοργόραμα απέκτησε τον χαρακτήρα πρωτοβουλίας που μεγάλωσε «από τα κάτω»: επαγγελματίες που θέλησαν να προστατεύσουν όχι μόνο τη θάλασσα αλλά και το βιος τους, ξεκινώντας πρώτα από τη μεταξύ τους συνεννόηση.
«Οταν το 2019 ξεκίνησε η συνεργασία με το CPF, οι ψαράδες είχαν ήδη καθαρή βούληση και φωνή, λειτουργούσαν με ομοφωνία και ήταν ενεργοί σε διεθνή συνέδρια και συναντήσεις. Είχαν μάλιστα διαμορφώσει και καταθέσει τις πρώτες προτάσεις τους στο υπουργείο Ανάπτυξης από το 2015» σημειώνει ο κ. Παράβας.
Αυτό που έλειπε ήταν η στέρεη επιστημονική τεκμηρίωση. Γι’ αυτό μπήκε στο τιμόνι το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ώστε να παραχθούν δεδομένα και να υπάρξει συστηματική παρακολούθηση που θα ενίσχυε το εγχείρημα. Το 2022 συντάχθηκε μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων φορέων, το οποίο υπογράφηκε στην Αμοργό τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους.
Με την επιστημονική καθοδήγηση του επίκουρου καθηγητή Αλιευτικής Βιολογίας Στέφανου Καλογήρου, πραγματοποιήθηκαν πειραματικές αλιεύσεις με ειδικά εργαλεία, βιολογικές και περιβαλλοντικές αξιολογήσεις των τριών ζωνών, καθώς και κοινωνικοοικονομική αποτίμηση των επιπτώσεων από τη μετατόπιση της αλιευτικής προσπάθειας. Τρία εναλλακτικά σενάρια παρουσιάστηκαν στη γενική συνέλευση των ψαράδων τον Νοέμβριο του 2023.
Εκεί, οι ίδιοι οι ψαράδες, ακόμη και ο ιδιοκτήτης της μοναδικής μηχανότρατας, επέλεξαν ομόφωνα το πιο φιλόδοξο: τρεις ζώνες πλήρους προστασίας και δίμηνη παύση δραστηριότητας περιμετρικά στο νησί. Το σενάριο αυτό έγινε η ραχοκοκαλιά του Προεδρικού Διατάγματος που θα εφαρμοστεί από 18 Νοεμβρίου.
Μετά από σχεδόν μια δεκαετία αμέτρητων e-mails, τεχνικών γνωμοδοτήσεων και διαβουλεύσεων από το 2015 έως το Μνημόνιο Συνεργασίας του 2022, η κοινή προσπάθεια ψαράδων, επιστημόνων, περιβαλλοντικών οργανώσεων και κράτους απέδωσε τον θεσμικό της καρπό. Η ρότα δεν ήταν στρωτή.
Χρειάστηκε επιμονή, επιδέξια διαχείριση πολλών γραφειοκρατικών υφάλων και σταθερή πίστη ότι ένα μικρό νησί μπορεί να δείξει τον δρόμο για μια νέα σχέση ανθρώπου και θάλασσας. Ο εορτασμός κορυφώθηκε την περασμένη Κυριακή στην Αιγιάλη, το δεύτερο λιμάνι της Αμοργού.
Εκεί, ο Πρωθυπουργός συνομίλησε με τον Μιχάλη Κρόσμαν και τον Γιάννη Ψακή, γραμματέα του Συλλόγου των ψαράδων, σε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που συντόνισε η Αντζελα Λάζου-Dean, Projects Manager για την Ελλάδα στο Blue MarineFoundation.
Οι τέσσερις κρίσιμοιάξονες του project
Το Αμοργόραμα πέρασε το θεσμικό κατώφλι· τώρα θα κριθεί στην πράξη. Το πρώτο τεστ αφορά την επιτήρηση της αλιευτικής δραστηριότητας όπως ορίζεται στο Προεδρικό Διάταγμα. Η Αμοργός έχει εκτεθειμένα θαλάσσια μέτωπα και «πίσω πλευρά» που δουλεύει με δυνατούς βοριάδες – εκεί μπορούν να επιχειρούν μεγάλα σκάφη ακόμη και με 9 ή 10 μποφόρ.
Αν δεν υπάρχουν κατάλληλα πλωτά μέσα του Λιμενικού για περιπολίες σε τέτοιες συνθήκες, η απαγόρευση θα μείνει ευάλωτη και το μήνυμα προς τις υπόλοιπες αλιευτικές κοινότητες των Κυκλάδων θα θολώσει. Η ομάδα του εγχειρήματος έχει θέσει ως προτεραιότητα την ενίσχυση του μηχανισμού επιτήρησης· το υπουργείο Ναυτιλίας έχει δεσμευθεί να αναβαθμίσει την επιχειρησιακή ικανότητα του Λιμενικού, ενώ έχει ανακοινωθεί και παρουσία σκάφους της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Ελέγχου Αλιείας (EFCA) τον Νοέμβριο.
Το δεύτερο κρίσιμο πεδίο είναι η κοινωνική δικαιοσύνη στα μέτρα. Η δίμηνη παύση Απριλίου – Μαΐου είναι περιβαλλοντικά αναγκαία, αλλά δεν μπορεί να λειτουργήσει αν ζητείται από τους μικρούς παράκτιους αλιείς να «ζήσουν από τον αέρα». Απαιτείται στοχευμένη οικονομική στήριξη – προσωρινή αποζημίωση για το χαμένο εισόδημα, βασισμένη σε πραγματικά δεδομένα παραγωγής.
Η αλιευτική μελέτη του Γεωπονικού Πανεπιστημίου έχει ήδη υπολογίσει τις οικονομικές ανάγκες ανά σκάφος, δημιουργώντας μια πλήρη εικόνα για εύλογες αποζημιώσεις. Βραχυπρόθεσμα, οι περιβαλλοντικοί εταίροι καλύπτουν μέρος του κενού· μεσοπρόθεσμα, η πολιτεία οφείλει να ενσωματώσει τα κατάλληλα εργαλεία (προσωρινή παύση στο πλαίσιο των θαλάσσιων πάρκων), ώστε να μη μετακυλιστεί μονομερώς το κόστος της μετάβασης στους πιο ευάλωτους.
Ο τρίτος άξονας αφορά την επιστημονική παρακολούθηση. Το Προεδρικό Διάταγμα προβλέπει ορίζοντα πενταετίας πριν από την αξιολόγηση και τυχόν προσαρμογές. Για να μη διολισθήσει το εγχείρημα, πρέπει να υπάρχουν μετρήσιμα στοιχεία για την ανάκαμψη των αλιευτικών αποθεμάτων, για την αλλαγή στη δομή ηλικιών και μεγεθών των ψαριών, για την κατάσταση των ενδιαιτημάτων αλλά και για τη μετατόπιση της αλιευτικής προσπάθειας εκτός των ζωνών.
Η συστηματική συλλογή και ανάλυση νέων δεδομένων είναι προϋπόθεση ώστε τα μέτρα να παραμείνουν κοινωνικά νομιμοποιημένα και νομικά ανθεκτικά. Οπως ανέφερε στο «Βήμα» ο κ. Καλογήρου, το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο έχει δεσμευθεί με τη Γενική Διεύθυνση Αλιείας του υπ. Ανάπτυξης να παρακολουθήσουν από κοινού το πολύπλευρο αποτύπωμα της εφαρμογής του Προεδρικού Διατάγματος.
Ο τέταρτος άξονας εστιάζει στη χρηματοδότηση. Το σκέλος της παρακολούθησης, της φύλαξης και της εφαρμογής πρέπει να «κουμπώσει» σε σταθερό χρηματοδοτικό κανάλι. Η πρόσκληση του Επιχειρησιακού Προγράμματος Αλιείας, Ιχθυοκαλλιεργειών και Θάλασσας από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας, Αλιείας και Υδατοκαλλιεργειών ανοίγει τον διάδρομο για πολυετή στήριξη – από συμβάσεις επιστημονικής έρευνας μέχρι εξοπλισμό επιτήρησης και δράσεις συμμετοχικής διαχείρισης.
Κλειδιά η προβολή και η διαφάνεια
Πέρα από αυτά, όπως αναφέρει στο «Βήμα» ο κ. Παράβας, η επιτυχημένη προβολή και διάχυση του μοντέλου θα κριθεί από δύο δείκτες: την εφαρμογή μέχρι κεραίας στο πεδίο «ώστε να σταλεί ξεκάθαρο μήνυμα ότι οι ζώνες απαγόρευσης αλιείας είναι πράγματι κλειστές»και τη διαφανή επικοινωνία των αποτελεσμάτων (π.χ. ετήσιο δελτίο για αποθέματα, παραβάσεις, καθαρισμούς ακτών, κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις).
Μόνο έτσι το Αμοργόραμα θα πείσει και άλλες κοινότητες αλιέων ότι η αυτοδέσμευση αποδίδει. Αλλωστε, κατά τη διάρκεια της επίσημης εκδήλωσης εορτασμού στην Αιγιάλη, ο γραμματέας του συλλόγου των ψαράδων της Αμοργού, Γιάννης Ψακής, συμπύκνωσε το όλο εγχείρημα σε μία φράση: «Κανένας ψαράς δεν φαντάζεται τη θάλασσα άδεια».
Λίγο μετά την αποχώρηση των επισήμων από την Αιγιάλη, η ομάδα του Αμοργοράματος επιστρέφει εμφανώς ικανοποιημένη για τα Κατάπολα. Στάση για εναέρια καταγραφή με drone της ζώνης απαγόρευσης αλιείας στην περιοχή Νικουριά. «Προσωπικά, το ενδιαφέρον μου για τη θαλάσσια βιολογία ξεκίνησε από το «Απέραντο Γαλάζιο».
Αυτή είναι η αλήθεια και κάπως έτσι η ζωή με έφερε πάλι πίσω εδώ, στην Αμοργό» λέει ο κ. Καλογήρου καθώς αγναντεύει τη θέα. Το ίδιο βράδυ, στο λιμάνι των Καταπόλων, η ομάδα του CPF οργανώνει μια ανοιχτή προβολή του ντοκιμαντέρ «Ocean with David Attenborough» για τους κατοίκους και επισκέπτες του νησιού στο υπέροχο «Βοτανικό Πάρκο».
Οταν τα φώτα ανάβουν, η Κρίστιν Ρεχμπέργκερ, συμπαραγωγός της ταινίας και ιδρύτρια της πρωτοβουλίας «Revive Our Ocean», που επιχειρεί να συμβάλει στο «30X30», τον παγκόσμιο στόχο της προστασίας του 30% των θαλάσσιων και παράκτιων περιοχών έως το 2030, παίρνει το μικρόφωνο: «Υπάρχει μια παλιά παροιμία που λέει ότι είναι καλύτερο να ανάψεις ένα κερί παρά να καταριέσαι το σκοτάδι. Το Αμοργόραμα έχει ανάψει ένα τέτοιο κερί».
