«Μεγάλο συγγραφέα και ήρωα» είχε χαρακτηρίσει τον Βικτόρ Σερζ η Σούζαν Σόνταγκ. Σχεδόν 60 χρόνια μετά τον θάνατό του (το 1947) άρχισε να μεταφράζεται το έργο του στη χώρα μας και να γίνεται γνωστό, όπως και οι πληροφορίες της ταραχώδους ζωής του.
Νομίζω ότι συντέλεσε και η ανάδειξή τους από ένα σπουδαίο περιοδικό, το «New York Review of Books», και η ένταξη των εμβληματικών βιβλίων του Σερζ στις εκδόσεις του. Αυτός ο σπουδαίος συγγραφέας και μάρτυρας μιας ταραχώδους και ανάξιας εποχής πέρασε μέσα από τη «φωτιά» και είναι εκπληκτικό πως μολονότι έζησε μόνο 57 χρόνια άφησε πίσω του ένα τεράστιο έργο: μυθιστορήματα, ποιήματα, άρθρα και δοκίμια.
Και μόνο με το μυθιστόρημά του Υπόθεση Τουλάγεφ, εφάμιλλο (για κάποιος ίσως και ανώτερο από το Το μηδέν και το άπειρο του Αρθουρ Κέστλερ) θα άξιζε να περάσει στο πάνθεον των μεγάλων πεζογράφων του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.
Κανένας συγγραφέας ίσης αξίας δεν έζησε από πρώτο χέρι τις μεγάλες περιπέτειες της εποχής του όπως ο Βικτόρ Σερζ. Το 1914 φυλακίστηκε ως αναρχικός στη Γαλλία. Τρία χρόνια αργότερα συνδέθηκε με το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνημα στην Ισπανία. Το 1919 μεταβαίνει στη Μόσχα και συντάσσεται με τους Μπολσεβίκους. Στρέφεται εναντίον του Στάλιν και υποστηρίζει την αριστερή αντιπολίτευση υπό τον Τρότσκι. Το καθεστώς τον εξορίζει στο Ορενμπουργκ, μια πόλη βαθιά στα Ουράλια.
«ΕΣΣΔ, μια τεράστια φυλακή»
Το 1936, το καθεστώς κατόπιν διεθνών πιέσεων του επιτρέπει να εγκαταλείψει τη χώρα. Μεταβαίνει στο Παρίσι κι από εκεί, όταν η ναζιστική Γερμανία είχε καταλάβει μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης, καταφέρνει να διαφύγει στο Μεξικό, λίγο μετά τη δολοφονία του Τρότσκι.
Ηθελε να πάει στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά δεν κατάφερε να πάρει βίζα. Οι αμερικανικές αρχές δεν θα επέτρεπαν την είσοδο στη χώρα σε έναν πρώην αναρχικό, πρώην Μπολσεβίκο και δραστήριο τροτσκιστή τον οποίο δεν πολυσυμπαθούσαν ούτε και οι ίδιοι οι τροτσκιστές, γιατί ο Σερζ θαύμαζε μεν τον Τρότσκι αλλά και δεν δίσταζε να του ασκήσει κριτική. Είχε διαφωνήσει με την απόφαση για τη δημιουργία της Τετάρτης Διεθνούς γιατί πίστευε πως το σταλινικό καθεστώς θα έπρεπε να ανατραπεί στη Ρωσία – και όχι εκτός.
Πέραν αυτών υποστήριζε (σε αντίθεση με τα κομμουνιστικά θέσφατα της εποχής) πως θα έπρεπε να υπάρχουν περισσότερα του ενός κόμματα ώστε να διασφαλίζεται η ελευθερία της έκφρασης και η δημοκρατία. Και έπρεπε να περάσει καιρός, χρόνια μετά τον θάνατό του, για να μελετηθεί το έργο του, στο οποίο αποκαλύπτεται, πολλά χρόνια πριν από τα βιβλία του Σολζενίτσιν, η φύση και ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του σταλινικού καθεστώτος. Ο Σερζ χαρακτήρισε την ΕΣΣΔ της εποχής «μια τεράστια φυλακή».
Τα άγνωστα Σημειωματάρια
Για χρόνια μεγάλο μέρος από τα Σημειωματάρια του Σερζ λάνθανε. Ωσπου το 2010 βρέθηκαν στο σύνολό τους σε ένα χωριό του Μεξικού και εκδόθηκαν στη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκατοντάδες σελίδες δεμένες με σπάγκο σε ένα χαρτοκιβώτιο. Επρόκειτο για αληθινή αποκάλυψη. Οσοι γνώριζαν το έργο του διαπίστωναν με θαυμασμό ότι τα Σημειωματάρια δεν ήταν μόνο το προσωπικό του χρονικό, από το 1936 ως το 1947 που πέθανε, αλλά και λογοτεχνία υψηλού επιπέδου. Πρόκειται βέβαια για άτυπη αυτοβιογραφία, αλλά ο συγγραφέας ελάχιστα αναφέρεται στον προσωπικό του βίο, αφού η ζωή του ήταν άρρηκτα δεμένη με τη ζωή των άλλων: των συντρόφων του, των αντιπάλων, των διανοουμένων και των καλλιτεχνών που γνώρισε και συναναστράφηκε.
Ο Σερζ μας προσφέρει μια εικόνα της Ευρώπης και του κόσμου σε αναβρασμό. Μας δίνει με σπάνια ακρίβεια το πορτρέτο σημαντικών προσωπικοτήτων, που δεν διστάζει όμως να αναφέρει και τα ελαττώματά τους, αλλά και άγνωστες πτυχές του χαρακτήρα και της δράσης τους. Ποιος γνωρίζει ή ποιος θα πιστέψει, για παράδειγμα, ότι ο Ερενμπουργκ στο Παρίσι ήταν πληροφοριοδότης του σταλινικού καθεστώτος;
Μπρετόν, Ριβέρα, Πικάσο
Ο Σερζ δεν εκτιμούσε τον Μπρετόν ως συγγραφέα. Ως άνθρωπο επίσης δεν τον εκτιμούσε. Τον θεωρούσε υπερόπτη και αλαζόνα, φουσκωμένο διάνο. Αξίζει να παραθέσω ελάχιστα από τα δηλητηριώδη που γράφει για τον «πάπα» των υπερρεαλιστών: «Ο Αντρέ: Εντελώς στιλιζαρισμένος. Μια προσωπικότητα που δεν είναι παρά μια πόζα, σκόπιμα κατασκευασμένη και φορεμένη σαν μακιγιάζ. Απουσία πραγματικής προσωπικότητας. Πάντα δίνει μια παράσταση, γι’ αυτόν ο κόσμος είναι μια σκηνή».
Τον Ντιέγκο Ριβέρα τον θαύμαζε ως ζωγράφο αλλά έκρινε ότι ήταν αφελής, ένα παιδί που δεν είχε ενηλικιωθεί. Ο Σερζ γράφει πως ο Ριβέρα ήταν ανώτερος του Πικάσο – για τη ζωγραφική του οποίου δεν είχε και την καλύτερη γνώμη. Είναι απορριπτικός και σε ό,τι αφορά την αφηρημένη τέχνη που είναι «μια απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα», όπου «τα σήματα κυριαρχούν επί της νόησης».
Οσο για τους υπερρεαλιστές, τους έκρινε σχεδόν αστοιχείωτους. Ηταν τυπικοί μπουρζουάδες που ασχολούνταν με ζητήματα για τα οποία δεν είχαν ιδέα, όπως για παράδειγμα η ψυχανάλυση. Η συμπάθεια και η εκτίμησή του όμως για τον Ζιντ και τον Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερύ είναι ανεπιφύλακτη.
Γράφει για την αυτοκτονία του Στέφαν Τσβάιχ στη Βραζιλία με τρόπο μοναδικό, μολονότι την έμαθε από μακριά, από τις εφημερίδες. Ο Τσβάιχ ήταν διάσημος και πάμπλουτος όταν ζούσε στη Βιέννη· ξαφνικά ο κόσμος κατέρρευσε απότομα – και τον νέο κόσμο ο Βιεννέζος δεν τον καταλάβαινε.
Συνάντηση με τον δολοφόνο του Τρότσκι
Στο Μεξικό ο Σερζ συνάντησε στη φυλακή τον Ραμόν Μερκαντέρ, τον δολοφόνο του Τρότσκι. Μας δίνει το πορτρέτο του με απαράμιλλη πειθώ – δηλαδή, με ακρίβεια. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά και της ερωμένης του που του πήγαινε σπιτικό φαγητό στη φυλακή.
Η εξωτερική περιγραφή του Μερκαντέρ είναι το απίστευτο ψυχογράφημα ενός αμετανόητου που συμπεριφέρεται σαν να είναι ο νονός της φυλακής. Και πώς αλλιώς, όταν ο Σερζ γνώριζε από πρώτο χέρι τι σήμαινε φυλακή, αφού φυλακίστηκε για τρία χρόνια ως αναρχικός στη Γαλλία – και μπορεί κανείς να φανταστεί τι ήταν εκείνα τα χρόνια οι γαλλικές φυλακές, όπου για τον Σερζ τίποτε δεν είχε αλλάξει από την εποχή του Βικτόρ Ουγκό.
Σε προγενέστερη εγγραφή αναφέρει την πληροφορία που του μετέφεραν ότι ο Στάλιν είχε χρηματοδοτήσει με 17.000 δολάρια (ποσό τεράστιο για την εποχή) ένα σχέδιο που θα επέτρεπε στον Μερκαντέρ να δραπετεύσει. Το σχέδιο απέτυχε γιατί η μεξικανική κυβέρνηση αύξησε τα μέτρα ασφαλείας στις φυλακές. Στην εγγραφή αυτή ο Σερζ αναφέρει τον Μερκαντέρ ως Τζάκσον Μορνάρ (το όνομα που δήλωσε ο δολοφόνος), απόδειξη ότι ο Σερζ τα Σημειωματάριά του δεν τα ξανακοίταξε!
Παρουσιάζει επίσης ένα απολύτως ακριβές πορτρέτο του δηλητηριώδους Βισίνσκι, παλιού μενσεβίκου που έκανε στροφή και αναδείχθηκε σε εισαγγελέα του Στάλιν την περίοδο των Δικών της Μόσχας. Και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να το αντιπαραβάλει κανείς με τον άθλιο ύμνο στον Βισίνσκι από τον Πάμπλο Νερούδα στα Απομνημονεύματά του, όπου τον αποκαλεί «μεγάλο αγωνιστή».
Αντισταλινικός ίσον «εχθρός του λαού»
Είναι αδύνατον να συνοψίσει κανείς ακόμη και το άθροισμα των γεγονότων και των προσώπων που περνούν μέσα από τα Σημειωματάρια. Ο Σερζ δεν αφήνει ασχολίαστα τα όσα σημαντικά συμβαίνουν και τον ενδιαφέρουν.
Ομως ο σημερινός αναγνώστης δεν μπορεί να φανταστεί την πλασματική εικόνα που είχαν τότε για τη σταλινική ΕΣΣΔ κάποιοι «προοδευτικοί» διανοούμενοι όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στις ΗΠΑ. Αυτός ο παθιασμένος πολέμιος του σταλινισμού ως το τέλος της ζωής του δεν αφήνει ασχολίαστους – με αιχμηρό τρόπο – κάποιους από αυτούς τους «διανοούμενους» στην εκτενή εγγραφή που φέρει τον τίτλο «Αμερικανοί διανοούμενοι ενώπιον της σταλινικής ΕΣΣΔ». Μπορεί τώρα να είναι εντελώς ξεχασμένοι αλλά τότε δεν ήταν.
Στα Σημειωματάρια υπάρχουν εκπληκτικά κείμενα για το Μεξικό, τη λαϊκή κουλτούρα του, τους καθημερινούς ανθρώπους. Κείμενα κοντά στη νέα δημοσιογραφία, που μας έδωσε σημαντικά έργα στη δεκαετία του 1960.
Δεν είναι μόνο το περιβάλλον και η ατμόσφαιρα στο Μεξικό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου η πρωτεύουσα της χώρας ήταν μια σφηκοφωλιά σταλινικών είτε γηγενών είτε Ευρωπαίων που διέφυγαν από τη χιτλερική Ευρώπη. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα κι εκεί, όπως και στη γηραιά ήπειρο, ασκούσαν έλεγχο στον Τύπο, έχοντας διεισδύσει ακόμη και σε δεξιές εφημερίδες, όπου ούτε σ’ αυτές μπορούσε να δημοσιεύσει οτιδήποτε ο Σερζ. Αν ήσουν τροτσκιστής, φιλοτροτσκιστής ή απλώς συμπαθών, ήσουν «εχθρός του λαού». Μπορεί κανείς να φανταστεί πώς αντιμετωπιζόταν παντού η ΕΣΣΔ που έβγαινε νικήτρια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Επανάσταση και σταλινική δυστοπία
Ο Σερζ έζησε σε μια περίοδο διάψευσης των ιδεών για την επανάσταση όπως την αντιλαμβανόταν. Για εκείνον ο Στάλιν συνιστούσε απειλή ίδια με αυτή που συνιστούσε ο Χίτλερ. Ηταν ταγμένος στην επανάσταση – αλλά ποια επανάσταση; Στην εποχή του σταλινισμού αυτή είχε καταντήσει νεκρή ουτοπία.
Το έβλεπε και αναζητούσε ένα μέσο διαφυγής σε έναν κόσμο όπου διαφυγή δεν υπήρχε. Ο «ηρωικός πεσιμισμός» του – αν επιτρέπεται το οξύμωρο – ήταν γνώρισμα ενός ελεύθερου πνεύματος, αυτού που κάποιοι από τους παλιούς του συντρόφους δεν του το αναγνώριζαν και έλεγαν ότι παρέμενε πάντα αναρχικός. Του το καταλόγιζε ακόμη και ο Τρότσκι, που μολονότι ο Σερζ τον θαύμαζε μας παρουσιάζει και άλλες πλευρές του: ότι, λ.χ., αντιρρήσεις δεν σήκωνε.
Εχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε και σήμερα δεν είναι λίγοι όσοι πιστεύουν πως αν στην εσωκομματική μάχη αντί του Στάλιν επικρατούσε ο Τρότσκι, ο τελευταίος θα έκανε περίπου τα ίδια. Κρίνοντας από τα όσα καταγράφει ο Σερζ, τότε θα βρισκόταν κατά πάσα πιθανότητα απέναντι.
Ας σημειωθεί εδώ, τέλος, ότι τα Σημειωματάρια είναι γεμάτα ονόματα που ο σημερινός αναγνώστης τα αγνοεί. Η μεταφράστρια όμως φρόντισε να εφοδιάσει το βιβλίο με τις αναγκαίες σημειώσεις και να παραθέσει στο τέλος ένα «Ευρετήριο κυρίων ονομάτων» με σύντομα αλλά εξαιρετικά χρήσιμα βιογραφικά σημειώματα.
