Συνομιλώντας με τον Διόνυσο

Μαντώ Μαλάμου
Τα προσωπεία του Διονύσου
Η θυμέλη του Αγγελου Σικελιανού και το αρχαίο δράμα
Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα, 2014,
σελ. 446, τιμή 23 ευρώ

Διαβάζοντας σε ένα πρόσφατο κείμενο ενός κριτικού το εξαγόμενο μιας παρεμπίπτουσας, επιφυλακτικής, αναφοράς του στην ποίηση του Σικελιανού επιβεβαιωνόταν η υποψία για την αδυναμία του να κατανοήσει το έργο του Σικελιανού –αδυναμία αισθητή σε αρκετούς κριτικούς μας. Και τούτο παρότι η μελέτη των λυρικών ποιημάτων του παρουσίασε τον τελευταίο καιρό αξιοσημείωτη πρόοδο, καθώς η επέτειος των πενήντα χρόνων από τον θάνατό του έδωσε την ευκαιρία να ανανεωθεί το ενδιαφέρον για τον ποιητή. Παρέμεναν ωστόσο σε μεγάλο βαθμό αδιερεύνητες οι τραγωδίες του. Το έλλειμμα αυτό έρχεται τώρα να καλύψει το βιβλίο της Μαντώς Μαλάμου Τα προσωπεία του Διονύσου.

Οπως δείχνει ο υπότιτλός του, το βιβλίο εξετάζει την επίδραση της αρχαίας τραγωδίας στα δραματικά έργα του Σικελιανού. Η Μαλάμου, αξιοποιώντας απόψεις σημαντικών μελετητών του Σικελιανού (Ρ. Φράγκου-Κικίλια, Αθ. Βογιατζόγλου, Λ. Παπαδάκη, Ανδρ. Φυλακτού) και ελέγχοντας λανθασμένες ή αστήρικτες ιδέες άλλων, διευρύνει αποκαλυπτικά το πεδίο της έρευνας φέρνοντας στο φως νέα και ουσιώδη στοιχεία. Δείχνει ότι ο Σικελιανός συνομίλησε δημιουργικά όχι μόνο με την τραγωδία αλλά και με την κωμωδία· και ότι αν και η δεδηλωμένη πρόθεσή του ήταν να αναστήσει, με τους όρους της εποχής του, την αρχαία ελληνική τραγωδία, η βαθύτερη φιλοδοξία του ήταν η ανάσταση ενός και μόνο μύθου αναδυόμενου «μέσα από την αιματηρή γέννα της Ιστορίας», του «μύθου του Ερωτα και της Ψυχής», που θα τον ονομάσει αργότερα «Νέο Μύθο του σύγχρονου ανθρώπου».

Η Μαλάμου δομεί τη μελέτη της κυρίως στον δεύτερο από τους εξής άξονες αναφοράς που συναιρεί ο Σικελιανός στη σύνθεση των τραγωδιών του: ότι όλοι οι θεμελιώδεις μύθοι, που απορρέουν από τη βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπου για αθανασία –ανάγκη που ικανοποιούσε στην αρχαιότητα η μύηση στα Ελευσίνια Μυστήρια –είναι ουσιαστικά Ενας μύθος· ότι ο μύθος αυτός λανθάνει και στη φιλοσοφία των μεγάλων μύθων του Πλάτωνα, και μάλιστα στην αντίληψή του για τη θεία μανία, από τις τέσσερις μορφές της οποίας ο Σικελιανός θεωρεί ανώτερη την ποιητική, διευρύνοντας την έννοιά της τόσο ώστε να συμπεριλάβει όλους τους μεγάλους μαινομένους της Ιστορίας χαρακτηρίζοντάς τους Ποιητές· ότι τη διαδικασία της ελευσίνιας μύησης, που με τη βοήθεια του ευρωπαϊκού εσωτερισμού (κυρίως του E. Schuré) ερμήνευσε ως αυτοανέλιξη, ο Σικελιανός τη διέκρινε όχι μόνο στην αρχαία ελληνική τραγωδία αλλά και στο χριστιανικό Θείο Δράμα· και ότι στη βάση των δραματικών έργων του Σικελιανού βρίσκεται η νιτσεϊκή πεποίθηση ότι «κάθε τραγικός ήρωας είναι ένα προσωπείο του Διονύσου». Αυτή η τελευταία διαπίστωση, παρατηρεί η Μαλάμου, αποτελεί την κατευθυντήρια ιδέα του Σικελιανού: ο κάθε τραγικός ήρωας μορφοποιεί ένα τριπλό ιδεώδες –«αθλητής, ιερέας, προφήτης» –και «είναι ένας πάσχων Διόνυσος-Πενθεύς, στη μορφή του οποίου ο Σικελιανός διαβάζει το Θείο Δράμα, αλλά και το δράμα του αιώνια πάσχοντος «Ιησού», δηλαδή του Ποιητή», ο οποίος αναλαμβάνει το έργο του καθαρτή της Ιστορίας. Τόπος αυτού του αενάως επαναλαμβανόμενου δράματος είναι το «Κατορθωμένο» (=μυημένο) σώμα του Ποιητή, τόσο το ένσαρκο όσο και το ποιητικό.

Η Μαλάμου αμφισβητεί τη διάκριση δύο φάσεων της δραματουργίας του Σικελιανού, της πρωιμότερης εμπνευσμένης από τον αρχαιοελληνικό μύθο (Ασκληπιός, Ο Δαίδαλος στην Κρήτη, Ο διθύραμβος του Ρόδου) και της εμπνευσμένης από τον χριστιανικό μύθο, που σηματοδοτεί την «επί το ρεαλιστικότερον» αριστερή πολιτική τοποθέτηση του ποιητή (Σίβυλλα, Ο Χριστός στη Ρώμη, Ο θάνατος του Διγενή), παρατηρώντας ότι ο Σικελιανός, έχοντας διαμορφωμένο το ποιητικό του όραμα ήδη από την πρώτη του εμφάνιση, είναι ένας και αδιαίρετος από τον Αλαφροΐσκιωτο ως τον Θάνατο του Διγενή και τα τελευταία λυρικά του ποιήματα. Σκοπός του αδιάπτωτος, γράφει, είναι η επανάκτηση του διονυσιασμού της ζωής, που ισοδυναμεί με επαν-Ευαγγελισμό της, δηλαδή με την επιστροφή στην αρχική της ενότητα. Ως προσφορότερο είδος για την προώθηση αυτού του σκοπού ο Σικελιανός «επέλεξε την τραγωδία, έχοντας ως (ανομολόγητο) ορόσημο το βαγκνερικό όραμα του Gesamtkunstwerk» (του ολικού καλλιτεχνικού έργου), ολικού με τη σικελιανική έννοια του όρου, εκείνη της μορφής της θρησκευτικής τελετουργίας. Ως προς αυτό ο Σικελιανός διαχωρίζει την άποψή του και από τον νιτσεϊκό αισθητισμό.

Λυρικοί πυρήνες

Το βιβλίο της Μαλάμου, καρπός ενδελεχούς μελέτης, είναι η σημαντικότερη εργασία που έχει εμφανιστεί για το δραματικό έργο του Σικελιανού –εργασία πολύτιμη γιατί ρίχνει δυνατό φως και στο σύνολο του ποιητικού του έργου. Εξερευνώντας τα δύσβατα θεωρητικά κείμενα του Σικελιανού ικανοποιητικότερα απ’ ό,τι οι προηγούμενοι μελετητές (θα πρέπει να επαινεθεί γι’ αυτόν τον άθλο), η Μαλάμου μάς δίνει την πιο ολοκληρωμένη περιγραφή της ποιητικής του, γεγονός που της επιτρέπει να διαβάσει προσεκτικότερα το ποιητικό του corpus. Η άποψή της ότι το magnum opus του Σικελιανού είναι το δραματικό έργο του είναι πειστική, αν λάβουμε υπόψη τη φύση της δημιουργίας του ως ποιητή-προφήτη· η διαπίστωσή της ότι τα σημαντικότερα λυρικά ποιήματα της τελευταίας περιόδου («Στου Οσιου Λουκά το μοναστήρι», «Μέγιστον μάθημα», «Ιερά Οδός», «Υμνος του Μεγάλου Νόστου» κ.ά.) είναι πυρήνες αποσπασμένοι από αυτό αποτελεί ένα γόνιμο κεντράρισμα του κριτικού φακού, το οποίο δείχνει καθαρότερα το ποιητικό τους στίγμα· εύστοχη, τέλος, είναι η παρατήρησή της ότι τα περισσότερα από τα ωραιότερα λυρικά ποιήματα του Σικελιανού, όπως και τα ωραιότερα λυρικά χωρία των τραγωδιών του, είναι γονιμοποιημένα από τον διάλογό του με το αρχαίο δράμα.

Επικεντρούμενο στη μελέτη του κοσμοθεωρητικού οράματος του Σικελιανού το βιβλίο της Μαλάμου δεν εξετάζει τη δραματουργία του παραστασιολογικά, όπως και δεν ασχολείται με ζητήματα μετρικής και προσωδίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο την πολύ ενδιαφέρουσα άποψή της ότι με τις τραγωδίες του ο Σικελιανός φιλοδοξεί να πραγματοποιήσει το βαγκνερικό όραμα του «ολικού έργου» θα πρέπει να τη θεωρήσουμε μια προσφυή υπόθεση εργασίας.

Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.