Ιωσήφ Σηφάκης: ο κυβερνο-πλατωνιστής

Ο κόσμος γύρω τους «έβραζε», είτε από ζέστη είτε από οργή. Ομως εκείνοι, καμιά τρακοσάρια φοιτητές, όδευαν πρόθυμα στο αμφιθέατρο του «Δημόκριτου». Γιατί όχι άλλωστε; Στο «Θερινό Σχολείο 2013» τους περίμεναν 50 διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές, από την Ελλάδα και το εξωτερικό, για να τους προσανατολίσουν και να τους ενημερώσουν για τις τελευταίες εξελίξεις στην έρευνα και στην τεχνολογία.

Ανάμεσα στους «VIP των επιστημών» διέκρινα το όνομα του Ιωσήφ Σηφάκη, του μόνου Ελληνα που τιμήθηκε με το «Νομπέλ της Πληροφορικής», το Βραβείο Turing. Είχε περάσει πενταετία από εκείνη τη βράβευσή του και τη γνωριμία του με το «Βήμα» (βλ. www.tovima.gr/science/article/?aid=186750) και αναρωτήθηκα σε ποιες νέες ατραπούς όδευε πλέον η σκέψη του ηλεκτρολόγου μηχανικού του ΕΜΠ που έγινε διευθυντής Ερευνας του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας (CNRS) στην Grenoble και ιδρυτής του εκεί επιστημονικού εργαστηρίου Verimag, καθώς και καθηγητής στο Πολυτεχνείο της Λωζάννης (EPFL). Επίσης, βλέποντας ότι με το τελείωμα του «Θερινού Σχολείου» θα συμμετείχε στο «1ο Ελληνικό Φόρουμ Επιστήμης, Τεχνολογίας και Καινοτομίας» (17-19 Ιουλίου, στον «Δημόκριτο») έσπευσα να προεισπράξω τη δική του συνταγή για «Ανάπτυξη μέσω Καινοτομίας». Τι προέκυψε από τη συζήτησή μας; Διαβάστε στη συνέχεια.

Ως μηχανικός εφαρμογών της πληροφορικής, ο Σήφης Σηφάκης είναι συνηθισμένος να δέχεται ερωτήσεις του τύπου «Ποια είναι η νέα τεχνολογία επαλήθευσης συστημάτων πληροφορικής;» ή «Ποιο το μέλλον του Διαδικτύου;». Προτίμησα λοιπόν να τον αιφνιδιάσω με το πολύ πιο ριζικό ερώτημα «Τι είναι πληροφορική, κύριε Σηφάκη;»

«Η πληροφορία είναι μία οντότητα διαφορετική από τη μάζα και την ενέργεια. Είναι άυλη και ανεξάρτητη -αφότου παραχθεί αρχικά, μέσω ύλης και ενέργειας. Η πληροφορική είναι η επιστήμη που πραγματεύεται τα φαινόμενα μετασχηματισμού της πληροφορίας, ακριβώς όπως η Φυσική πραγματεύεται τα φαινόμενα μετασχηματισμού της ύλης και της ενέργειας. Επιμένω όμως στην ειδοποιό διαφορά του άυλου της πληροφορίας: όλες οι μαθηματικές θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί για την πληροφορική είναι ανεξάρτητες του χωροχρόνου».

«Εκείνο που λέω είναι ότι οι ιδέες βρίσκουν μία πραγμάτωση μέσα από την ψηφιακή αναπαράσταση της πληροφορίας. Η τωρινή μεγάλη πρόκληση της πληροφορικής είναι το πώς οι πληροφορίες και οι γνώσεις θα τυποποιηθούν, ώστε να γίνονται κατανοητές και αξιοποιήσιμες από τους υπολογιστές. Αν κατορθώσουμε να τυποποιήσουμε την πληροφορία και να διακρίνουμε υπολογιστικά το τι είναι γνώση, θα φθάσουμε στο όραμα του Σημασιολογικού Ιστού (Semantic Web)».

Η πληροφορική ξεκίνησε ως τεχνολογία αρωγός των επιστημών και κατέληξε… τι; Υπερεπιστήμη;

«Τελικά, κατέληξε η πληροφορική να μας δώσει έναν άλλον τρόπο κατανόησης του κόσμου γύρω μας. Επιστήμες όπως η Φυσική εξηγούν τα φαινόμενα μέσω νόμων της φύσης. Η πληροφορική εμπλουτίζει αυτή την εξήγηση παρεμβάλλοντας υπολογισμούς… παρεμβάλλοντας διαδικασίες στους νόμους… βλέποντας δυναμικά το φαινόμενο και θεωρώντας το ως φάση μετασχηματισμού μίας μηχανής. Αυτές οι διαφοροποιήσεις είναι πολύ γόνιμες και θα αναδειχθούν μελλοντικά σε ιδιαίτερα σημαντικές».

«Οντως. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, η Γη και οι πλανήτες εκτελούν ένα πρόγραμμα… Μιλάμε για γενετικό κώδικα και η αναπαραγωγή του DNA δεν είναι παρά η εκτέλεση ενός προγράμματος. Σύντομα θα έχουμε κβαντικούς και βιολογικούς υπολογιστές… Το Σύμπαν είναι ένας τεράστιος υπολογιστής και τα φαινόμενά του υπολογιστικές διαδικασίες που εκτελούν έναν κώδικα που έχει φτιαχτεί και εξελίσσεται εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια».

«Σήμερα, χάρη στις τεχνολογίες της πληροφορίας, ο άυλος κόσμος του Πλάτωνα παίρνει σε έναν βαθμό σάρκα και οστά. Σήμερα, όχι μόνο μπορούμε να πειραματιστούμε με τις ιδέες, αλλά και να μελετήσουμε την αλληλεπίδρασή τους με τα φυσικά φαινόμενα. Το πρόβλημα είναι πώς μπορούμε να συστηματοποιήσουμε την παρουσίαση όλων αυτών των πληροφοριών και των γνώσεων για την αυτοματοποιημένη διαχείρισή τους μέσα από το Internet… Oσο για το πού έχω καταλήξει εγώ, κύριε Καφαντάρη, μπορώ να πω ότι έχω κάνει τις αναζητήσεις μου. Yπήρξα και υλιστής στο παρελθόν… αλλά τώρα, ναι, είμαι πλέον πλατωνιστής».

«Αληθεύει ότι η συγκεκριμένη τεχνοδομή που υπάρχει σήμερα γίνεται ολοένα και πιο συγκεντρωτική, πράγμα που όντως εκτρέφει τέτοιο κίνδυνο. Ενας άλλος κίνδυνος προέρχεται από τον βαθμό εξάρτησής μας προς μια τέτοια τεχνοδομή, όταν προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό η ολοκλήρωσή της: ενδέχεται να μην μπορούμε να αποσυνδέσουμε τμήματά της χωρίς να την αποσταθεροποιήσουμε στο σύνολό της. Παρόμοια, ενδέχεται να μην μπορούμε να τη βελτιώσουμε, λόγω μιας εσώτερης προγραμματιστικής ακαμψίας που μπορεί να ενυπάρχει στον πυρήνα της».

«Το ότι οι μηχανές μπορούν να αποκτήσουν συνειδητότητα είναι κατ’ εμέ ανύπαρκτος φόβος. Οι υπολογιστές είναι… ηλίθιοι· δεν θα κάνουν ποτέ κάτι παραπάνω από όσα τους έχουμε προγραμματίσει να κάνουν. Αντίθετα, είναι υπαρκτός ο κίνδυνος που πηγάζει από το ότι κάθε νέα δυνατότητα που μας προσφέρει η τεχνολογική πρόοδος συνοδεύεται με μία νέα εξάρτησή μας από την τεχνολογία».

Προχωρούμε γοργά από τα «υπολογιστικά νέφη» του σήμερα σε «νέφη ανθρώπων-μηχανών» που θα αλληλεξαρτώνται σε πλανητικό επίπεδο. Ο εφευρέτης και μελλοντολόγος Ray Kurzweil επιμένει ότι σε είκοσι με τριάντα χρόνια θα βρεθούμε αντιμέτωποι με τεχνητή νοημοσύνη υπέρτερη της ανθρώπινης. Βρίσκετε την ανησυχία του ανεδαφική;

«Υπάρχει κάτι στη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου που με κάνει να μη μοιράζομαι την ανησυχία αυτή. Ο εγκέφαλός μας επιτελεί είτε λειτουργίες συνειδητές και αργές ή ασυνείδητες και γρήγορες –όπως πολύ ωραία περιγράφεται στο βιβλίο Thinking, Fast and Slow του Daniel Kahneman. Οι γρήγορες και ασυνείδητες λειτουργίες αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα της νοημοσύνης μας (ομιλία, κίνηση και ισορροπία σε δύο πόδια) και στην ουσία δεν έχουν εξερευνηθεί. Οι αργές και συνειδητές νοητικές διαδικασίες συνδυάζουν τρεις λογικές διεργασίες: αφαίρεση (deduction), απαγωγή (abduction) και επαγωγή (induction).Ομως η επαγωγή προϋποθέτει τη δυνατότητα γενίκευσης, που έχω αποδείξει ότι δεν γίνεται υπολογιστικά. Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι οι υπολογιστές μπορούν να εξομοιώσουν ένα πολύ μικρό μέρος των νοητικών μας λειτουργιών. Κατά την άποψή μου, η φύση συνδυάζει με το αργό υπολογιστικό μοντέλο ένα άλλο, πολύ πιο γρήγορο και παράλληλο, το οποίο ίσως ποτέ δεν θα μπορέσουμε να συλλάβουμε».

«Τις αμέσως επόμενες δεκαετίες, η ζωή μας θα αλλάξει ριζικά. Η κορύφωση της προσπάθειας για την ολοκλήρωση και αυτοματοποίηση των υπηρεσιών που παρέχουν τα ενσωματωμένα συστήματα παντός είδους θα φέρει ένα διαδραστικό «Διαδίκτυο των αντικειμένων»· ένα τεράστιο ιεραρχικά οργανωμένο «νευρικό σύστημα» που θα απολήγει σε συσκευές με αισθητήρες και ενεργοποιητές (actuators), που με τη σειρά τους θα συνεργάζονται για έξυπνες υπηρεσίες για την υγεία, τις μεταφορές, τη διανομή, την κατανάλωση ενέργειας κτλ. Ο συνδυασμός του «Διαδικτύου των αντικειμένων» και των Κινητών Υπηρεσιών θα ανοίξει τον δρόμο σε αυτό που λέμε «Διάχυτη Νοημοσύνη»: πανταχού παρούσα και απρόσκοπτη πρόσβαση σε παντοειδείς υπηρεσίες, αποτελεσματικό έλεγχο πόρων, διαδραστικότητα και συνέργεια για την επίτευξη στόχων. Η ιδέα είναι ότι το «νοήμον» αυτό Διαδίκτυο θα παρέχει όχι μόνον απλές πληροφορίες, αλλά και απαντήσεις σε προβλήματα και γνώσεις στηριζόμενες στην επεξεργασία αποθησαυρισμένων γνώσεων και πληροφοριών. Πρέπει όμως να γίνει κοινή συνείδηση ότι το Διαδίκτυο και οι εφαρμογές του είναι κοινωνικά αγαθά –όπως ακριβώς οι υποδομές για την παροχή νερού, ενέργειας, μεταφορών -, των οποίων την άρτια λειτουργία είναι υποχρεωμένο να εξασφαλίζει κάθε σύγχρονο κράτος. Ο άτυπος έλεγχός του από σκιώδη ιδιωτικά συμφέροντα δεν είναι η καλύτερη εγγύηση για το μέλλον».

«Βλέπω με μεγάλη στενοχώρια την κρίση να βαθαίνει, με αφαίμαξη των λαϊκών στρωμάτων, χωρίς να τους παρέχεται ουσιαστική προοπτική. Η όποια πρόσκαιρη αισιοδοξία που καλλιεργείται είναι για εμένα αδικαιολόγητη, καθότι δεν έχουν γίνει οι απαραίτητες τομές που θα έφερναν τις πολυπόθητες επενδύσεις. Για παράδειγμα, δεν μπορείς να μιλάς για έρευνα, τεχνολογία και ανάπτυξη όταν έχεις τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) στο υπουργείο Παιδείας και όχι σε εκείνο της Ανάπτυξης. Αλλά, ευρύτερα, το προαπαιτούμενο είναι να γίνουν οι τομές που θα παρέχουν στους επενδυτές εχέγγυα σοβαρότητας και αξιοπιστίας όλης της δημόσιας διοίκησης στη χώρα μας».

Οι απαραίτητες τομές που λέτε ανταποκρίνονται στις «τακτικές μάχης» του παρόντος, αλλά ποια είναι η στρατηγική που θα «κερδίσει τον πόλεμο»; Δηλαδή, όσο καλές και αξιόπιστες κι αν γίνουν οι δημόσιες δομές, παραμένει το ζητούμενο του πώς μια χρεοκοπημένη οικονομία υπηρεσιών θα μπορέσει να αναγεννηθεί ως ανταγωνιστική… σε ποια πεδία;

«Ασφαλώς έχετε δίκιο. Χρειάζεται να χαραχθεί όραμα. Η προσωπική μου άποψη είναι πως οι εφαρμογές της πληροφορικής είναι ένα πρόσφορο πεδίο ανάπτυξης για την Ελλάδα. Ομως, για να στηρίξεις το όποιο όραμα χρειάζεσαι μία υποδομή που δεν θα σε προδίδει. Επισημαίνω βεβαίως ότι και το όραμα και η υποδομή δεν έχουν ελπίδα αν συνεχιστεί η πολιτική περικοπών που μας επιβάλλει η τρόικα. Δεν είμαι οικονομολόγος, αλλά με την απλή μου λογική καταλαβαίνω ότι το νοικοκύρεμα του κράτους δεν μπορεί να γίνει με «πέταγμα ανθρώπων στον δρόμο». Χρειάζεται προσεκτικός σχεδιασμός που θα συνδυάσει την περικοπή των αχρείαστων εξόδων με την επένδυση σε χρειαζούμενες υποδομές για το αύριο».

«Νομίζω ότι έχουμε τα περιθώρια αν εστιάσουμε στη «βιομηχανία της γνώσης». Για παράδειγμα, δείτε ήδη τι συμβαίνει με την εν εξελίξει επανάσταση της «παραγωγής αντικειμένων στο σπίτι». Οι αναγνώστες σας ήδη έχουν ενημερωθεί για το πώς με τρισδιάστατους εκτυπωτές παράγονται όλο και πιο σύνθετα και απαιτητικά αντικείμενα, χωρίς γραμμή παραγωγής. Το επόμενο βήμα αυτής της εξέλιξης είναι η μείξη τους με τον κόσμο των αισθητήρων, των ρομπότ και των κινητών υπηρεσιών, σε μία κατηγορία συσκευών που ονομάζονται «κυβερνο-φυσικά συστήματα» (cyber-physical systems)».

«Ακριβώς. Και για τον σχεδιασμό και την κατασκευή τους δεν χρειάζεται η βιομηχανική βάση που λείπει από την Ελλάδα, αλλά το διερευνητικό μυαλό που της περισσεύει».