Απόκρυφο «ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ» αποκαλύπτεται

Στις 11 Απριλίου η ελληνική έκδοση του NATIONAL GEOGRAPHIC κυκλοφορεί με μια πλήρως σχολιασμένη ελληνική μετάφραση του «Ευαγγελίου του Ιούδα», που έγινε από την αγγλική μετάφραση με τη συνεργασία επιφανών θεολόγων και ειδικών της κοπτικής γραμματείας. To έργο αυτό, με τίτλο ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ, περιλαμβάνει λεπτομερείς υποσημειώσεις και ορισμένους μεσότιτλους που δεν περιλαμβάνονται στο αυθεντικό «ευαγγέλιο», προκειμένου να διευκολυνθεί η κατανόηση του κειμένου, καθώς και δοκίμια κορυφαίων μελετητών τα οποία αφηγούνται όλη τη συναρπαστική ιστορία του «Ευαγγελίου του Ιούδα» στο πλαίσιο της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας.

H περιπέτεια ενός παπύρου

Οι πάντες γνωρίζουν την ιστορία του στενού φίλου του Ιησού Χριστού, ενός από τους δώδεκα μαθητές του, που πρόδωσε τον δάσκαλό του για τριάκοντα αργύρια. Αργότερα, αλλόφρων από τις ενοχές, ο Ιούδας κρεμάστηκε. Εκτοτε θεωρείται το απόλυτο σύμβολο της προδοσίας.

Αυτή η στερεότυπη εικόνα για τον Ιούδα παγιώθηκε πάνω σε έναν καμβά σκοπιμοτήτων. Καθώς ο χριστιανισμός απομακρυνόταν από την πρωταρχική αφετηρία του της ιουδαϊκής αίρεσης, οι χριστιανοί στοχαστές άρχισαν να κατηγορούν τον ιουδαϊκό λαό συλλήβδην για τη σταύρωση του Χριστού και να προβάλλουν τον Ιούδα ως τον αρχετυπικό Ιουδαίο. Τα τέσσερα Ευαγγέλια, για παράδειγμα, αντιμετωπίζουν με επιείκεια τον ρωμαίο έπαρχο Πόντιο Πιλάτο αλλά καταδικάζουν τον Ιούδα και τους αρχιερείς των Ιουδαίων.

H «απόκρυφη διήγηση» παρουσιάζει έναν Ιούδα πολύ διαφορετικό. Σε αυτή την εκδοχή είναι ήρωας. Αντίθετα από τους άλλους μαθητές, αυτός κατανοεί σε βάθος τα διδάγματα του Χριστού. Καταδίδοντας τον Ιησού εκτελεί τις εντολές του Κυρίου του, έχοντας πλήρη συνείδηση των επιπτώσεων. Ο Ιησούς τον προειδοποιεί: «Θα αναθεματιστείς».

Αυτό το αναπάντεχο μήνυμα εύκολα προκαλεί υποψίες για απάτη, αλλά ως τώρα τα πάντα επιβεβαιώνουν την παλαιότητα του παπύρου. H NGS, που συμμετέχει στη χρηματοδότηση της αποκατάστασης και μετάφρασης του χειρογράφου, ανέθεσε στο εργαστήριο φασματοσκοπίας μάζας του Πανεπιστημίου της Αριζόνας τη ραδιοχρονολόγηση του κώδικα ο οποίος περιλαμβάνει το «ευαγγέλιο». Οι αναλύσεις πέντε δειγμάτων από τον πάπυρο και το δερμάτινο δέσιμο τοποθετούν τον κώδικα μεταξύ των ετών 220 και 340. H μελάνη μοιάζει να είναι προϊόν μιας αρχαίας συνταγής – ένα μείγμα από δύο μελάνια: ένα από άλατα σιδήρου και τανίνες και ένα από αιθάλη. Επιπλέον, οι ειδικοί στην κοπτική γραμματεία λένε ότι, αν κρίνουν από τις συντακτικές και λεκτικές ιδιαιτερότητες του «ευαγγελίου», πρόκειται για μετάφραση από τα ελληνικά, τη γλώσσα στην οποία ήταν αρχικά γραμμένα τα περισσότερα χριστιανικά κείμενα κατά τον 1ο αι. και τον 2ο αι.

Μια περαιτέρω επιβεβαίωση έρχεται από το μακρινό παρελθόν. Γύρω στο έτος 180 ο Ειρηναίος, επίσκοπος Λουγδούνου (της σημερινής Λυών), έγραψε ένα εκτενές σύγγραμμα με τίτλο Κατά των αιρέσεων. Επρόκειτο για μια σφοδρή καταγγελία όλων εκείνων που οι απόψεις τους για τον Ιησού και τη διδασκαλία του διέφεραν από αυτές της επικρατούσας Εκκλησίας. Μεταξύ αυτών ήταν και μια ομάδα που τιμούσε τον Ιούδα, «τον προδότη», και είχε πλάσει μια «ψευδή διήγηση», η οποία «είχε τη μορφή του “Ευαγγελίου του Ιούδα”».


Μιλάει ο μεταφραστής του παπύρου καθηγητής Κασέρ

Ο καθηγητής Ρόντολφ Κασέρ, 79 ετών, ένας από τους επιφανέστερους μεταφραστές και ειδικούς της αρχαίας κοπτικής γραμματείας, ηγήθηκε των προσπαθειών για την ανασύνθεση και μετάφραση ενός αρχαίου κειμένου, γνωστού ως το «Ευαγγέλιο του Ιούδα». Ο Κασέρ είναι ιερέας και ομότιμος καθηγητής του Τομέα Θεωρητικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Γενεύης. Από το 1965 έχει διατελέσει επικεφαλής αρχαιολογικών ανασκαφών της Ελβετικής Αποστολής Κοπτικής Αρχαιολογίας στην Κάτω Αίγυπτο. Ζει στο Ιβερντόν λε Μπεν, στην Ελβετία.

Ο Κασέρ συζητεί για το έργο του σχετικά με το «Ευαγγέλιο του Ιούδα»:

– Πότε συνειδητοποιήσατε για πρώτη φορά ότι ο κώδικας που κρατούσατε στα χέρια σας περιείχε το «Ευαγγέλιο του Ιούδα»;

«Αρχικά, μου είχαν πει ότι επρόκειτο για ένα αρχαίο χειρόγραφο σε πάπυρο και όταν μου τον έδειξαν για πρώτη φορά δεν είδα την τελευταία σελίδα που έφερε αυτόν τον παράξενο τίτλο. Ο κώδικας ήταν τόσο εύθραυστος ώστε θα ήταν πολύ επικίνδυνο να τον ξεφυλλίσω προτού τον τοποθετήσω σε γυάλινα πλακίδια. Πέρασαν αρκετοί μήνες ώσπου να καταφέρω να δω τη σελίδα που μου επέτρεψε να καταλάβω ότι αυτός ο κώδικας περιείχε όντως, μεταξύ άλλων, το “Ευαγγέλιο του Ιούδα”».

– Πώς νιώσατε όταν συνειδητοποιήσατε τι είχατε στα χέρια σας;

«Ενιωσα ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον γιατί επρόκειτο για ένα κείμενο χαμένο από την αρχαιότητα. Γνωρίζαμε ότι είχε υπάρξει αλλά πιστεύαμε ότι όλα τα αντίγραφά του είχαν καταστραφεί κατά τους διωγμούς».

– Είστε βέβαιος ότι αυτό το ευαγγέλιο είναι αυθεντικό;

«Εχω ασχοληθεί με τόσο πολλούς αρχαίους παπύρους ώστε μου φαίνεται απολύτως αδύνατον να πλαστογραφήσει κανείς ένα κείμενο το οποίο να δείχνει τόσο παλιό – τόσο εύθραυστο, σε τόσο κακή κατάσταση… Επιπλέον, τώρα έχουμε και τις αναλύσεις που χρονολογούν το κείμενο ανάμεσα στο 220 και στο 340. Αλλά και χωρίς αυτές γνωρίζαμε ότι αυτό το κείμενο δεν θα μπορούσε να είναι πλαστό».

– Γιατί αυτός ο κώδικας είναι τόσο σημαντικός;

«Για πρώτη φορά έχουμε την αρχαία μαρτυρία του ίδιου του Ιούδα, μέσα από έναν διάλογο ανάμεσα στον ίδιο και στον Ιησού. Ο Ιησούς λέει στον Ιούδα ότι πρέπει να αποσπασθεί από την ομάδα των δώδεκα μαθητών, που αδυνατούν να κατανοήσουν ορθά κάποια ανώτερα ζητήματα, και στη συνέχεια του εξηγεί ποιον ρόλο καλείται να παίξει. Ο Ιησούς λέει ότι κάποιος πρέπει να τον απελευθερώσει από το ανθρώπινο σώμα του και ότι προτιμά αυτό να γίνει από κάποιον φίλο παρά από κάποιον εχθρό. Ετσι, ζητεί από τον Ιούδα, που είναι φίλος του, να τον προδώσει. Για το ευρύ κοινό λοιπόν είναι προδοσία, όχι όμως για τον Ιησού και τον Ιούδα. Αν και ορισμένοι θεολόγοι έχουν κάνει ανάλογες υποθέσεις, για πρώτη φορά ένα αρχαίο κείμενο στηρίζει αυτή τη θεωρία».

– Ως ιερέα, το κείμενο σας ενόχλησε, σας τρόμαξε;

«Καθόλου. Είμαι πρόθυμος να αναλαμβάνω οποιοδήποτε κείμενο, αρκεί να είναι αυθεντικό. Δεν έχω καμία ιδιαίτερη απέχθεια ή προτίμηση. Αυτό που αναζητώ είναι η γνώση».

– Σε τι κατάσταση βρισκόταν ο κώδικας όταν τον είδατε για πρώτη φορά;

«Οταν πρωτοείδα τον κώδικα βρισκόταν μέσα σε ένα κουτί, σε κατάσταση προχωρημένης φθοράς. Στην πραγματικότητα δεν μπορούσα να δω τίποτε άλλο εκτός από την πρώτη σελίδα. Αν τον άγγιζα, θα θρυμματιζόταν ακόμη περισσότερο. Ετσι, η πρώτη μου αντίδραση ήταν η εξής: για να μάθουμε αν ο κώδικας αυτός περιέχει το “Ευαγγέλιο του Ιούδα”, και πιθανώς όχι μόνον αυτό, θα πρέπει πρώτα να τον συντηρήσουμε και να τον αποκαταστήσουμε».

– Μιλήστε μας για τη διαδικασία ανασύνθεσης και συντήρησης του κειμένου.

«Παίρναμε ένα ένα τα σπαράγματα του κειμένου και τα βάζαμε στη σειρά, πράγμα που δεν ήταν καθόλου εύκολο γιατί οι σελίδες ήταν κομμένες πάνω από τη μέση. Τα επάνω κομμάτια (σχεδόν το 1/3 ή 1/4 της σελίδας) έφεραν την αρίθμηση των σελίδων και κατά συνέπεια μας ήταν αδύνατον να τις βάλουμε στη σειρά. Τα κάτω κομμάτια (σχεδόν τα 2/3 ή 3/4 της σελίδας) δεν μπορούσαμε να τα ταιριάξουμε με τίποτε και συνειδητοποιήσαμε ότι κάποιος τα είχε ανακατέψει προτού φθάσουν στην κατοχή του ιδρύματος. Πολλά κομμάτια έχουν μπει ως τώρα στη θέση τους, κυρίως χάρη στη δουλειά του συνεργάτη μου, καθηγητή Γκρέγκορ Βουρστ. Ο Βουρστ χρησιμοποιεί έναν υπολογιστή ο οποίος καταγράφει τα κείμενα που έχουν ήδη ταυτοποιηθεί και συντηρηθεί, και μετά εντοπίζει τα κενά του κειμένου. Οταν βλέπει μια λέξη μισή, ο Βουρστ δίνει εντολή στον υπολογιστή να ψάξει ανάμεσα σε κομμάτια που ακόμη δεν έχουν ταυτοποιηθεί για να βρει μήπως κάτι ταιριάζει με αυτό που λείπει. Τα μεγαλύτερα προβλήματα ήταν το ότι κανείς δεν είχε δει ποτέ το πλήρες κείμενο και το ότι οι σελίδες είναι γραμμένες και από τις δύο πλευρές, άρα αυτό που φαίνεται σωστό για τη μία πλευρά θα πρέπει να είναι σωστό και για την άλλη. Αυτό θα το καταλάβετε καλύτερα αν πάρετε ένα γράμμα που είναι γραμμένο και στις δύο πλευρές, το σκίσετε σε 300 κομμάτια, τα ανακατέψετε όλα μαζί, πετάξετε τα 75 και μετά προσπαθήσετε να ανασυνθέσετε τα υπόλοιπα».

– Υπάρχουν ακόμη κενά στο κείμενο;

«Ναι, ακόμη δεν έχουμε βρει τη θέση όλων των κομματιών. Για παράδειγμα, στην προτελευταία σελίδα βλέπουμε τον Ιησού να εξηγεί στον Ιούδα ότι ο δικός του αστέρας θα είναι πιο φωτεινός από όλους τους άλλους, γιατί ο Ιούδας θα έχει εκπληρώσει την αποστολή του. Σε αυτή τη σελίδα ο Ιούδας εισέρχεται σε ένα φεγγοβόλο σύννεφο από το οποίο ακούγεται μια φωνή… Μετά έχουμε ένα κενό στο χειρόγραφο, άρα δεν ξέρουμε τι λέει αυτή η φωνή. Στη συνέχεια βλέπουμε τον Ιούδα να περπατάει ακολουθούμενος από αρχιερείς και γραμματείς που τον ρωτούν τι κάνει εκεί. Εκείνος απαντάει και δέχεται τα χρήματα, καταδίδοντας τον Ιησού. Εκεί λοιπόν λείπει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του κειμένου, το οποίο ελπίζουμε να βρούμε στο μέλλον».

– Ποιος μπορεί να ήταν ο αρχαίος μεταφραστής του κώδικα;

«Ο κώδικας θα είχε γραφτεί αρχικά στα ελληνικά, που ήταν η επίσημη γλώσσα σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο εκείνη την εποχή. Αλλά αν ήθελε κανείς να διαδώσει αυτές τις ιδέες στους απλούς ανθρώπους έπρεπε να τις μεταφράσει σε διάφορες γλώσσες. Οχι μόνο στην κοπτική για την Αίγυπτο, αλλά και στη συριακή για τη Συρία, στην αραμαϊκή και σε πολλές άλλες. Λόγω του κλίματος της Αιγύπτου, τα κοπτικά κείμενα που είχαν τοποθετηθεί στη σπηλιά διατηρήθηκαν σε σημαντικό βαθμό».

– Πώς νιώθετε τώρα που θα μοιραστείτε αυτό το τόσο σημαντικό κείμενο με τον κόσμο;

«Εχω μεγάλη περιέργεια γιατί, παρ’ όλο που το έχουμε μελετήσει πολύ αυτό το κείμενο – οι συνεργάτες μου και εγώ -, είμαστε βέβαιοι ότι άλλοι ειδικοί θα σκεφθούν πράγματα που εμείς δεν σκεφθήκαμε. Επίσης θα δώσουμε, σε φωτογραφίες, όλα τα σπαράγματα που ακόμη δεν έχουν βρει τη σωστή τους θέση, ελπίζοντας ότι ενδεχομένως σε 20 ή ακόμη και σε 50 χρόνια θα βρεθεί κάποιος αναγνώστης ο οποίος θα πει “α, αυτό το κομμάτι ταιριάζει εκεί”».


Ποιος έγραψε το «Ευαγγέλιο του Ιούδα» και τι γνωρίζαμε για αυτό

Οι μελετητές γνώριζαν την ύπαρξη του «Ευαγγελίου του Ιούδα» από αναφορές σε άλλα αρχαία κείμενα. H παλαιότερη γνωστή αναφορά στο «Ευαγγέλιο του Ιούδα» έγινε από τον Ειρηναίο, επίσκοπο Λουγδούνου, το 180. Ωστόσο ο κώδικας που περιέχει το «Ευαγγέλιο του Ιούδα» ανακαλύφθηκε μόλις τη δεκαετία του 1970 στην Αίγυπτο, ενώ η μετάφραση και η συντήρηση του κειμένου από μια ομάδα με επικεφαλής τον καθηγητή Ρόντολφ Κασέρ, επιφανή μελετητή της κοπτικής γραμματείας, δεν ξεκίνησαν παρά πολύ πρόσφατα, το 2001.

Ο συγγραφέας του «Ευαγγελίου του Ιούδα» παραμένει άγνωστος. Το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο του «ευαγγελίου», στο οποίο βασίστηκε αυτή η μετάφραση στα κοπτικά, θεωρείται ότι γράφτηκε ανάμεσα στην εποχή που γράφτηκαν τα τέσσερα επίσημα Ευαγγέλια και στο 180, από μια ομάδα γνωστικών χριστιανών.

Κατά τον 2ο αιώνα, διαφορετικές ομάδες χριστιανών έγραφαν διαφορετικά κείμενα για να εδραιώσουν τις προσωπικές τους συνήθειες και αντιλήψεις. Τότε εμφανίστηκαν διάφορα ευαγγέλια, πολλά από τα οποία ήταν γραμμένα εξ ονόματος των Αποστόλων. Εκείνα τα ψευδεπίγραφα κείμενα αντιμετωπίζονταν ως ιερά από την κάθε ομάδα, αν και τελικά τα περισσότερα χαρακτηρίστηκαν «αιρετικά» και αργότερα απαγορεύθηκαν από την πρωτοχριστιανική Εκκλησία.


Χρονολόγιο

Δεκαετία του 1970

Χωρικοί ανακαλύπτουν έναν αρχαίο κώδικα, ή χειρόγραφο σε πάπυρο, που περιέχει το «Ευαγγέλιο του Ιούδα», κοντά στη Μίνια της Αιγύπτου.

1978

Ο κώδικας πωλείται σε έναν αιγύπτιο έμπορο αρχαιοτήτων στο Κάιρο.

Μάιος 1983

Ο αιγύπτιος έμπορος αρχαιοτήτων προσπαθεί να πουλήσει τον κώδικα σε μια ομάδα αμερικανών μελετητών, στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου στη Γενεύη της Ελβετίας. H τιμή που ζητεί είναι υπέρογκη.

Φεβρουάριος/Μάρτιος 1984

Ο αιγύπτιος έμπορος αρχαιοτήτων προσπαθεί να πουλήσει τον κώδικα στη Νέα Υόρκη αλλά αποτυγχάνει. Τον φυλάσσει σε μια τραπεζική θυρίδα στο Χίκσβιλ της Νέας Υόρκης, όπου και παραμένει για 16 χρόνια.

Απρίλιος 2000

H έμπορος αρχαιοτήτων Φρίντα Νούσμπεργκερ-Τσάκος, με έδρα τη Ζυρίχη, αγοράζει τον κώδικα από τον αιγύπτιο έμπορο αρχαιοτήτων.

Απρίλιος 2000

H Βιβλιοθήκη Σπάνιων Βιβλίων και Χειρογράφων Μπάινικι του Πανεπιστημίου του Γέιλ επιβεβαιώνει ότι ο κώδικας περιέχει το «Ευαγγέλιο του Ιούδα», αλλά αποφασίζει να μην τον αγοράσει.

Σεπτέμβριος 2000

H Τσάκος προβαίνει στην πώληση του κώδικα στον Μπρους Φερίνι, έμπορο αρχαιοτήτων, στο Οχάιο.

Φεβρουάριος 2001

H πώληση δεν ολοκληρώνεται. H Τσάκος ανακτά τον κώδικα και τον μεταβιβάζει στο ίδρυμα Maecenas Foundation for Ancient Art, στη Βασιλεία της Ελβετίας.

Ιούλιος 2001

Ο πρόεδρος του ιδρύματος Maecenas Foundation for Ancient Art Μάριο Ρομπέρτι αναθέτει στον ειδικό της κοπτικής γραμματείας Ρόντολφ Κασέρ να ηγηθεί της προσπάθειας για τη μετάφραση του κώδικα από τα κοπτικά. H συντηρήτρια Φλοράνς Νταρμπρ αναλαμβάνει τη συντήρηση του κώδικα.

Αύγουστος 2004

H αιγυπτιακή κυβέρνηση αποδέχεται τη δωρεά του κώδικα προς το Κοπτικό Μουσείο του Καΐρου. Ο κώδικας θα επιστραφεί στην Αίγυπτο αφού παρουσιαστεί στο κοινό.

Ιανουάριος 2005

H ραδιοχρονολόγηση του παπύρου και του δερμάτινου δεσίματός του από το Πανεπιστήμιο της Αριζόνας τοποθετεί το κείμενο μεταξύ των ετών 220 και 340.

Ιανουάριος 2006

H ανάλυση της μελάνης από τη McCrone Associates Inc., στο Σικάγο, δείχνει ότι περιέχει συστατικά που χρησιμοποιούνταν κατά τον 3ο αι. και τον 4ο αι.

Φεβρουάριος 2006

H πολυφασματική απεικόνιση (MSI) – μια διαδικασία που ελέγχει αρχαία κείμενα και όποιες τυχόν τροποποιήσεις έχουν γίνει σε αυτά -, την οποία πραγματοποιεί στην Ελβετία ο Τζιν A. Γουέρ στο Εργαστήριο Παπυρολογικής Απεικόνισης του Πανεπιστημίου Μπρίγκαμ Γιανγκ, δείχνει ότι ο πάπυρος όπου είχε γραφτεί ο κώδικας ανταποκρίνεται στην MSI με τρόπο παρόμοιο όπως και άλλοι αρχαίοι πάπυροι. Ο Γουέρ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα χαρακτηριστικά MSI του κώδικα μοιάζουν να αντιστοιχούν σε αυθεντικό αιγυπτιακό κείμενο αρχαίας προέλευσης.

Φεβρουάριος 2006

Μισή σελίδα που έλειπε από το «ευαγγέλιο» ανακαλύπτεται στη Νέα Υόρκη, φωτογραφίζεται, μεταγράφεται και μεταφράζεται.

Απρίλιος 2006

Σελίδες του κώδικα παρουσιάζονται για πρώτη φορά δημοσίως στα κεντρικά γραφεία της National Geographic Society στην Ουάσιγκτον.