ΠΑΕΙ μισός και πάνω αιώνας από τότε που ο μεγάλος αυστριακός φιλόσοφος Καρλ Πόππερ περιέγραφε και υμνούσε την «ανοιχτή κοινωνία»: την κοινωνία που «απελευθερώνει τις κριτικές ικανότητες του ανθρώπου», την κοινωνία που αποβλέπει «στην ανθρωπιά και τη λογικότητα, στην ισότητα και την ελευθερία». Οπως είναι γνωστό, το περιλάλητο βιβλίο του1 γράφτηκε απ’ το 1938 (όπου οι χιτλερικοί μπήκαν στην Αυστρία) ως το 1943, με στόχο να πολεμήσει την «κλειστή κοινωνία», που είναι υποταγμένη στις «μαγικές δυνάμεις, στον δογματισμό, στον ολοκληρωτισμό». Στον Πρόλογο της δεύτερης έκδοσης (1950), ο Πόππερ σημείωνε: «Παρά τη σημερινή παγκόσμια κατάσταση (Ψυχρός πόλεμος) αισθάνομαι το ίδιο αισιόδοξος όπως πάντα». Θα αισθανόταν το ίδιο και σήμερα;
Βέβαια, παγκόσμιοι και ψυχροί πόλεμοι δεν υπάρχουν τώρα, οι ολοκληρωτισμοί κάθε χρώματος έχουν χρεωκοπήσει, η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος είναι όλο και πιο θαυμαστή. Πόσο «ανοιχτή», όμως, είναι η κοινωνία μας; Σε ποια κατάσταση υγείας βρίσκονται οι αρμοί της, τα ειδοποιά στοιχεία της που απαριθμούσε ο Πόππερ (ανθρωπιά, λογικότητα, ισότητα, ελευθερία);
ΤΗΝ πιο απλή και περιεκτική απάντηση τη δίνει μια λέξη: τα τείχη.
Και δε μιλάω μόνο για τα τσιμεντένια τείχη που χτίστηκαν και χτίζονται ανάμεσα σε εμπολέμους – όπως από τους Τούρκους στην Κύπρο εδώ και 28 χρόνια, από το Ισραήλ στην Παλαιστίνη σήμερα. Αλλά για τα αόρατα τείχη που υψώνουν οι δημοκρατικές κοινωνίες στην Αμερική και την Ευρώπη – τα τείχη που επιχειρούν να «κλείσουν έξω» τους, τους ξένους, τους μετανάστες, τους τριτοκοσμικούς, τους παρίες, τους «κακούς», τους «άλλους». Τα τείχη της μισαλλοδοξίας, της ξενοφοβίας, του ρατσισμού, του αποκλεισμού, του «πας μη μεθ’ ημών καθ’ ημών». Τα τείχη της απανθρωπιάς, του παραλογισμού, της ανισότητας, της ανελευθερίας, για να επιστρέψουμε στους όρους του αυστριακού φιλοσόφου. Η «ανοιχτή κοινωνία» μετατρέπεται μάνι-μάνι σε περιχαρακωμένο στρατόπεδο, όπου οι («πολιορκημένοι») εντός κατατρύχονται από τρόμο για τους εκτός, και οι («πολιορκητές») εκτός από τρόμο για την επιβίωσή τους…
ΔΙΑΒΑΣΤΕ, παρακαλώ, το παρακάτω κείμενο που περικλείνει μερικές «βασικές αρχές» των «τειχών»:
«1) Αποκλείστε όλες τις ξένες επιδράσεις που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την ακαμψία των φυλετικών ταμπού. 2) Αποκλείστε, ιδιαίτερα, όλες τις ιδεολογίες ισότητας, δημοκρατίας και ατομικισμού (ανθρωπισμού). 3) Κρατείστε τη διαφοροποίηση ανάμεσα στη δική σας φυλή και όλες τις άλλες· μην αναμιγνύεσθε με κατώτερους. 4) Εξουσιάστε και υποδουλώστε τους γείτονές σας».
Νομίζετε πως πρόκειται για κάποιο σύγχρονο ακροδεξιό μανιφέστο; Οχι. Ο Πόππερ – που δεν έπαυε να τονίζει πως «ο δυτικός πολιτισμός μας ανάγει τη γέννησή του στους Ελληνες», πως «η ιδέα της προσωπικής και πολιτικής ελευθερίας βρήκε την πρώτη φιλολογική έκφρασή της στην Ελλάδα» – έβρισκε, στην ίδιαν εκείνη Ελλάδα, τον αντίποδα της «ανοιχτής κοινωνίας»: την κοσμοθεώρηση και τις αρχές της «κλειστής» πολιτείας της Σπάρτης, αντιπαραθέτοντάς την στην ανοιχτή κοινωνία των Αθηναίων. Και επισήμαινε τις ομοιότητες των σπαρτιατικών αρχών με «τις τάσεις του νεότερου ολοκληρωτισμού»2 (Οι Ελληνες εφευρέτες των πάντων!).
Το δραματικό είναι πως το παλιό σπαρτιατικό δόγμα και το χτεσινό ολοκληρωτικό αναβιώνουν στην εποχή μας εξαιτίας (μάλλον, εξ αφορμής) της φοβίας για την τρομοκρατία, που άναψε στις 11.9.2001 και που συδαυλίζεται αδιάκοπα απ’ όσους σπεκουλάρουν στην τρομοκράτηση του παγκόσμιου κοινού, με το ιερό λάβαρο της αντιτρομοκρατικής εκστρατείας…
ΤΕΙΧΗ, όμως, δεν στήνονται μόνο στα σύνορα και στα τελωνεία των δημοκρατικών κρατών. αλλά και στο εσωτερικό τους, ανάμεσα στους πολίτες και τις εξουσίες. Με το δικαιολογητικό, πάντα, της τρομοκρατικής απειλής και, φυσικά, της εθνικής αυτοσυντήρησης, οι ιθύνοντες βγάζουν απανωτά φιρμάνια, που κάνουν ακόμα πιο απροσπέλαστα στους πολίτες τα κέντρα των κρίσιμων αποφάσεων και ασύγκριτα πιο προσπελάσιμους τους πολίτες στα «εντεταλμένα» όργανα της εξουσίας. Οσο πιο αδιαπέραστα γίνονται τα τείχη των κυβερνώντων, τόσο πιο διάφανοι και ευάλωτοι γίνονται οι τοίχοι των σπιτιών και της ατομικής ζωής, δράσης και σκέψης των κυβερνώμενων. Τα ανθρώπινα δικαιώματα κουτσουρεύονται, η κίνηση των ατόμων και η διακίνηση των ιδεών κατασκοπεύονται, η έκφραση και η κρίση, ακόμα και οι πολιτικές γελοιογραφίες, χαρακτηρίζονται πολύ εύκολα ύποπτες και προδοτικές…
Μ’ αυτά και μ’ αυτά, ο πολίτης θυμίζει τον αντι-ήρωα μιας θαυμάσιας μιμικής σκηνής του μεγαλύτερου μίμου της εποχής μας, Marcel Marceau: Πάνω στη γυμνή σκηνή, ολομόναχος ο ανθρωπάκος, ο «Μπιπ», ασάλευτος, εναγώνιος. Επειτα, κάνει μερικά δειλά βήματα προς τα δεξιά, αλλά σε λίγο σταματάει: έχει πέσει πάνω σ’ έναν αόρατο τοίχο, τον ψαχουλεύει, προσπαθεί να βρει μια διέξοδο. Του κάκου. Υστερα, βηματίζει προς τ’ αριστερά: το ίδιο. Το ίδιο και προς τα μπρος, το ίδιο και προς τα πίσω. Παντού, τοίχοι αόρατοι και αδιαπέραστοι – με την έξοχη μιμική του, ο Μαρσώ «ζωγραφίζει» τις διαστάσεις του πνιγηρού κελλιού του… Σε λίγο, ξαναρχίζει, αλλά τώρα τα βήματά του είναι λιγότερα: ο κάθε τοίχος έχει ζυγώσει μερικά εκατοστά, το κελλί έχει στενέψει… Ο έγκλειστος προσπαθεί πάλι και πάλι. Αλλά ο χώρος όλο και μικραίνει, όλο και μεγαλώνει η αγωνία του φυλακισμένου. Ωσπου οι τοίχοι τον συνθλίβουν και τον σκοτώνουν…
Δεν θα ήθελα να θεωρηθεί αυτή η τραγική σκηνή σαν προφητεία αλλά ως προειδοποίηση. Το πρόβλημα και η ευθύνη του καθενός μας είναι να δούμε τα τείχη τι σημαίνουν και πώς θα τα κατεδαφίσουμε…
………………………..
1. Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της (α’ έκδ. 1945). Μετάφρ. Ειρ. Παπαδάκη, 2 τόμοι, Δωδώνη, 1980. – 2. Ο.π., Α’ τόμ., σελ. 294.
