Στα τέλη Αυγούστου έφυγε από τη ζωή στα εβδομήντα τρία του χρόνια ο Δημήτριος Ιωάννου Πολέμης. Γέννημα θρέμμα της Ανδρου σκόπευε και αυτός, ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση, να σταδιοδρομήσει στα έργα της θάλασσας. Γρήγορα όμως η έμφυτη κλίση του προς την ιστορική έρευνα τον έκανε να αφοσιώνεται σ’ αυτήν όλο και περισσότερο. Ολοκλήρωσε τις πανεπιστημιακές του σπουδές στην Αγγλία με τη διδακτορική του διατριβή «The Doukai. Α Contribution to Byzantine Prosopography» (1968). H κατοπινή επιστημονική του εξέλιξη τον καταξίωσε στον χώρο της ιστορικής έρευνας.


Μου είναι εξαιρετικά δύσκολο να σκιαγραφήσω εδώ το έργο ενός σημαντικού άνδρα, όπως βεβαιωμένα υπήρξε ο Πολέμης. Οσοι είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν, διαπίστωναν ότι επρόκειτο για έναν ξεχωριστό άνθρωπο με ιδιαίτερη προσωπικότητα. Θα σταθώ στις δραστηριότητές του εκείνες που σχετίζονται με το γενέθλιο νησί του, προς το οποίο έτρεφε γνήσια και ασυνήθιστα δυνατή αγάπη και με το οποίο συνδέεται άρρηκτα ο βίος του. Εδωσε έναν ασυμβίβαστο και σχεδόν μοναχικό αγώνα για να διασώσει την πολιτιστική κληρονομιά του νησιού και ταυτόχρονα να ανεβάσει το πνευματικό επίπεδο των κατοίκων του.


Ασφαλώς κορωνίδα του έργου του ήταν η ίδρυση το 1987-1988 της Καϊρείου Βιβλιοθήκης, ενός κοινωφελούς ιδρύματος που στοχεύει στη διάσωση, μελέτη και συνέχιση του πολιτισμού της Ανδρου. Πλην της ίδιας της βιβλιοθήκης, που ήδη αριθμεί πάνω από 50.000 τόμους, το ίδρυμα διαθέτει τμήμα χειρογράφων, ογκώδες ιστορικό αρχείο, εξοπλισμένο εργαστήριο βιβλιοδεσίας και συντήρησης χάρτου κ.ά. Στα 17 χρόνια της λειτουργίας του έχει οργανώσει σεμινάρια βιβλιοδεσίας και συντήρησης παλιών βιβλίων, έχει φροντίσει για τη χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων σχετικών με κινητά και ακίνητα μνημεία, με την πανίδα και χλωρίδα του νησιού, έχει μεριμνήσει για τη διάσωση, μελέτη και ανάδειξη παραδοσιακών κτισμάτων. Την ως σήμερα εκδοτική του δραστηριότητα θα τη ζήλευαν ακόμη και μεγάλα ερευνητικά κέντρα της αλλοδαπής. Προχώρησε στην αναπαλαίωση ενός ερειπωμένου αρχοντικού πύργου τον οποίο χρησιμοποιεί ως χώρο φύλαξης αντικειμένων λαϊκού πολιτισμού και ως συνεδριακό κέντρο. Εδώ π.χ. το 2003, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, έγινε η Reunion Intercongres της Διεθνούς Ενώσεως Βυζαντινών Σπουδών. Αποκατέστησε ακόμη ένα προβιομηχανικό ελαιοτριβείο και στο κτήμα του φρόντισε να φυτευτούν τοπικές ποικιλίες, με προοπτική να αναπτυχθούν μελλοντικά και βιολογικές καλλιέργειες. Πρωτοστάτησε στην εξεύρεση χρηματοδοτήσεων για τη διενέργεια αρχαιολογικών ανασκαφών, για την οργάνωση επιστημονικών ημερίδων, συνεδρίων και εκθέσεων ποικίλου περιεχομένου, ενώ με πρωτοβουλίες του μουσικά συγκροτήματα, όπως το Elysium String Quartet και η Opera Aegean της Νέας Υόρκης, έδωσαν στο νησί επιτυχείς συναυλίες.


Πρωτεργάτης σε όλες αυτές τις πρωτοποριακές δραστηριότητες ήταν ο ίδιος ο Πολέμης. Με ελάχιστο μόνιμο προσωπικό – στην αρχικά μία μόνιμη υπάλληλο προστέθηκαν τελευταία άλλες δύο! – και με προσωπική εργασία «επί υπερφορτωμένου ωραρίου» και βεβαίως αμισθί, τόσο του ίδιου όσο και της ταμία του ιδρύματος Ειρήνης Δάμπαση, έγιναν πράγματα αξιοθαύμαστα. Ορισμένες από τις δραστηριότητες χρηματοδοτήθηκαν από τη νομαρχία, υπουργεία ή ευρωπαϊκά προγράμματα, ωστόσο οι περισσότεροι πόροι εξοικονομήθηκαν από μη κρατικά ιδρύματα και από ιδιώτες.


Δεν είναι η προσωπική μου σχέση μαζί του αλλά μια νηφάλια κρίση που με κάνει να τρέφω απεριόριστο θαυμασμό για το έργο του. Χωρίς αμφιβολία επρόκειτο για έναν εξαίρετο ερευνητή, με επιστημονικό έργο που θα του εξασφάλιζε επάξια ακαδημαϊκή καριέρα (την οποία ουδέποτε επιδίωξε) και για έναν σπουδαίο άνθρωπο που πέρασε και έφυγε αθόρυβα – μια πραγματικά χτυπητή αντίθεση στα φτηνά όσο και θορυβώδη πρότυπα που κατακλύζουν στις μέρες μας την ελληνική κοινωνία. Τα τηλεοπτικά και έντυπα μέσα ενημέρωσης δεν ενδιαφέρονται να αναζητήσουν και να ασχοληθούν με τα πραγματικά σπουδαία και χρήματα. Προβάλλουν συνήθως δραστηριότητες γνωστών αλλά όχι απαραιτήτως σημαντικών ανθρώπων. Ο ίδιος ο Πολέμης περιφρονούσε κάθε είδος προβολής, όπως και τις δημόσιες τελετές. Οταν πριν από λίγο καιρό κάποιοι σκέφτηκαν να οργανώσουν μια επιστημονική ημερίδα για να τον τιμήσουν, ματαίωσε εν τη γενέσει της κάθε σχετική απόπειρα. Σε μια κοινωνία στην οποία το ατομικό κέρδος υπερισχύει κατά κανόνα του κοινού συμφέροντος και συγχρόνως αποτελεί τον κινητήριο μοχλό κάθε σχεδόν ενέργειας, είναι αναμενόμενο ορισμένοι να μην καταλάβαιναν την αξία όλων των δραστηριοτήτων του. Ερευνούσε χειρόγραφα, έγραφε μελέτες και βιβλία, επιμελείτο την έκδοση σειρών έτρεχε να σώσει το φυσικό περιβάλλον του νησιού από την άναρχη οικοδόμηση, που μερικοί την έχουν ονομάσει ανάπτυξη. Με τον θάνατό του χάθηκε και μια ολόκληρη «κινητή» βιβλιοθήκη σχετική με την Ανδρο, αφού στο μυαλό του ήταν αποθησαυρισμένη όλη η νεότερη ιστορία του νησιού από τα βυζαντινά χρόνια ως τις μέρες μας. Και τώρα τι μέλλει γενέσθαι; Αλλος Πολέμης δύσκολα θα βρεθεί στο μέλλον. Μακάρι οι Ανδριώτες να βρουν τρόπους να διατηρήσουν και να συνεχίσουν αυτά που εκείνος οραματίστηκε και δημιούργησε.


Σημείωση: Για την… έκπτωση της καταληκτικής πρότασης από την αυγουστιάτικη επιφυλλίδα του ο γράφων δεν φέρει ευθύνη.


Ο κ. Μιχάλης A. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.