Ο πόλεμος του Βιετνάμ κατέχει εμβληματική θέση στην ιστορία του 20ού αιώνα. Πενήντα χρόνια μετά, τμήμα των ιστοριών του πολέμου που στοίχισε τη ζωή σε περισσότερους από 58.000 νέους κυρίως Αμερικανούς, συνδέεται με αυτή την εμπειρία.
Η ιστοριογραφία, οι τέχνες, ο Τύπος έχουν κυρίως αναδείξει το αντιπολεμικό κίνημα ή τις τραυματικές μνήμες των βετεράνων και όσων συμμετείχαν στις αμερικανικές στρατιωτικές δυνάμεις.
Ωστόσο, το ιστοριογραφικό ενδιαφέρον στράφηκε και σε άλλες όψεις αυτού του μακροχρόνιου και σκληρού πολέμου.
Μια από αυτές αφορά στην ιστορία του Βιετνάμ αλλά και της ευρύτερης περιοχής μετά τους αποικιοκρατικούς πολέμους. Ο πόλεμος του Βιετνάμ εξολόθρευσε εκατομμύρια ντόπιους, μεταξύ των οποίων μεγάλος αριθμός ήταν άμαχοι. Τα περισσότερα στοιχεία ήλθαν στο φως μετά το τέλος του πολέμου. Επιπλέον, αφανίστηκαν φυσικοί πόροι και υποδομές. Τα προσφυγικά και μεταναστευτικά κύματα ήταν αδιάκοπα μετά τον πόλεμο.
Για περισσότερο από μια δεκαετία, χιλιάδες άνθρωποι που αρχικά έγιναν γνωστoί με τον απαξιωτικό όρο boat people (άνθρωποι της βάρκας) προσπάθησαν να φύγουν κυρίως προς τις ΗΠΑ. Αλλοι χάθηκαν στις θάλασσες και άλλοι επέζησαν και πάλεψαν για μια νέα ζωή στις μικρές και μεγάλες «Σαϊγκόν» του πλανήτη. Σήμερα αποτελούν ισχυρές μνημονικές κοινότητες αυτού του καταστροφικού πολέμου στις ΗΠΑ και αλλού.
Στην Αμερική αλλά και στην Ευρώπη, η «βιετναμοποίηση» της πολιτικής ζωής είχε επίσης διαφορετικές όψεις. Αρχικά, το αντιπολεμικό κίνημα συνδέθηκε με τον φόβο των νέων για τη στρατολόγηση και το ενδεχόμενο μιας «θανατικής καταδίκης».
Σταδιακά, ωστόσο, αποδείχθηκε ότι δεν υπήρχε ένα μονοδιάστατο «αντιπολεμικό κίνημα» αλλά πολλές, άλλοτε φανερές και άλλοτε αφανείς, διεργασίες που αφορούσαν ευρύτερα θέματα: τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα των Αφροαμερικανών, αντιρατσιστικά και φεμινιστικά αιτήματα, κριτική στη βία του πολέμου, αιτήματα αλλαγών στην εκπαίδευση και τα πανεπιστήμια λόγω της δυσανεξίας των νέων στην ψυχροπολεμική και συντηρητική πολιτική ρητορική.
Το ερώτημα αν τελικά μακροπρόθεσμα επικράτησαν τα κινήματα διαμαρτυρίας ή η «σιωπηρή πλειοψηφία» του Ρίτσαρντ Νίξον στην αμερικανική πολιτική ζωή εξακολουθεί να απασχολεί τους μελετητές. Το Βιετνάμ, ωστόσο, σίγουρα συγκλόνισε και άλλαξε την Αμερική, μετασχηματιζόμενο σε ζήτημα εσωτερικής παρά αμιγώς εξωτερικής πολιτικής.
Τέλος, η φωτογραφία της μικρής τότε Κιμ Φουκ Φαν Τι (Kim Phuc Phan Thi) που έτρεχε, γυμνή και τρομοκρατημένη, να ξεφύγει από τις βόμβες ναπάλμ στοίχειωσε τη συλλογική μνήμη του 20ού αιώνα.
Kim Phuc Phan Thi
Πρόσφατα, η προέλευση της φωτογραφίας αμφισβητήθηκε ενώ ο βραβευμένος φωτογράφος Νικ Ουτ (Nick Ut) που θεωρούνταν ο δημιουργός της δέχθηκε ένα κύμα κατηγοριών.
Το γεγονός αναζωογόνησε το ενδιαφέρον για την «εικονοποιία του πολέμου». Σε κάθε περίπτωση όμως, το αποτύπωμα της φωτογραφίας στη συλλογική μνήμη είναι ισχυρό. Αποτελεί σύμβολο της ανείπωτης φρίκης του πολέμου, στην ψυχή και στο σώμα ενός παιδιού.
Στην εποχή μας νέες «κοινοτοπίες του κακού» αναδεικνύονται σε τόπους καταστροφής όπως η Γάζα. Μια από τις χειρότερες όψεις τους μπορεί να είναι «όσα βλέπουμε» παρά «όσα δεν βλέπουμε».
Η συνεχής ροή και ανακύκλωση εικόνων, γνήσιων και μη, καλλιεργεί κορεσμό και ίσως εν τέλει αδιαφορία. Κανένας πόλεμος όμως δεν «συμβαίνει» στα κινητά μας. Συμβαίνει στην πραγματική ζωή. Καμία προσπάθεια για την επίτευξη δίκαιης ειρήνης και για την προστασία των αμάχων, στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, δεν είναι μια χαμένη προσπάθεια.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Θεωρίας της Ιστοριογραφίας και Νεότερης Ιστορίας του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
